[NAIZ.EUS] «Flor de Araguaney» o el intento de sobrevivir al infierno de la tortura

2025 16 urtarrila

→ Xabier Izaga

Ataramiñe ha presentado este jueves en Gasteiz “Flor de Araguaney”, versión en castellano de la novela “Araguaney lorea”, escrita bajo el seudónimo Martin de Aranezio «en homenaje a María Mercedes Antxeta». Una historia basada en innumerables testimonios y denuncias reales de personas torturadas.

«Este no es el libro que al autor le hubiera gustado escribir», avisa la introducción de “Flor de Araguaney”. «No lo es porque en un principio el objetivo era realizar una crónica donde se relatara con el mayor lujo de detalles lo que sucedió en Donostia con la vasco-venezolana Maria Mercedes Antxeta en el verano de 1961». Podría decirse que el libro consiste en una investigación cuya crónica, ante el contundente silencio con que el autor se ha topado a cada paso que daba, hubo de convertirse en novela. Una novela cuya ficción se desarrolla sobre la base de testimonios y denuncias de torturas reales.

Este jueves, en la librería gasteiztarra Eva Forest Liburutopia ha tenido lugar la presentación de la versión en castellano de la mencionada novela, originalmente “Araguaney lorea”, publicada por Ataramiñe, editorial que desde 2002 se dedica a promover y publicar trabajos creativos de presos, exiliados y deportados políticos vascos. Los responsables de la editorial Jokin Urain y Oier Gonzalez, y la autora de la portada, Arantza Eziolaza Galan, han explicado los pormenores de la gestación del trabajo, «muy duro y crudo pero necesario», escrito por Martin de Aranezio, seudónimo empleado por el autor, «en homenaje a María Mercedes Antxeta. En homenaje a todas las flores de araguaney destruidas».  

La novela saca a la luz el caso de torturas de Maria Mercedes Antxeta, silenciado durante décadas. Venezolana descendiente de refugiados y refugiadas vascas de la guerra del 36, en julio de 1961 vino a Donostia con intención de conocer la tierra de su padre y su madre, y se vio envuelta en los incidentes que hubo en la capital guipuzcoana con motivo del 18 de Julio. Hubo varias detenciones, entre ellas la de la propia Antxeta. Seis días duró su detención, al cabo de los cuales regresó a Venezuela. Sin embargo, 40 días después murió a causa de las torturas padecidas en las dependencias de la Brigada Político Social que comandaba el tristemente conocido Melitón Manzanas.

Ficción basada en hechos reales

En el libro se evoca aquella época, en la que surgió ETA, así como el oscuro mundo policial de Donostia o el panorama sociopolítico de Venezuela, si bien el elemento central de la narración es la tortura, resumida en el crudo relato del infierno padecido por Antxeta, y su enorme esfuerzo por sobrevivir, en ocasiones recurriendo a sus recuerdos de infancia.

En los archivos oficiales de Venezuela y del Estado español no ha sido posible encontrar información al respecto; tampoco hay rastro alguno de descendientes o familiares de la joven, y en su día hubo muy escasas denuncias y noticias al respecto. El único medio de comunicación que denunció las torturas sufridas por María Mercedes Antxeta en 1961 fue el diario “El Nacional” de Caracas, en un editorial rescatado con el fin de «ceñirse lo más posible a los hechos, sobre todo en relación con los tormentos a los que se sometió a Antxeta». Afirma el autor que los métodos de tortura más duros que utilizaron con ella se han reflejado en la historia «tal y como los dio a conocer el diario “El Nacional” en el editorial publicado».

Haciendo de la necesidad virtud, Martin de Aranezio ha suplido la falta de información sobre el caso con la ficción, para ofrecer una mirada integral sobre una lacra que sigue azotando al mundo. Cuenta una historia real, novelada pero basada en numerosos testimonios y denuncias reales de personas torturadas de un pequeño país, Euskal Herria, donde la tortura ha sido habitual hasta hace poco. Precisamente, ayer mismo se hizo pública la convocatoria de la asamblea nacional constituyente de la red de torturados y torturadas de Euskal Herria, que tendrá lugar el 15 de febrero en Donostia, con el fin de exigir su «reconocimiento público, social y oficial».

Jokin Urain, quien se ha encargado de las labores de edición del libro, ha recordado en la presentación esa necesidad de reconocimiento: «En Euskal Herria ha habido miles de personas torturadas, pero no es suficiente cuantificar esos casos, es preciso dotarles de una consistencia, sacándolos a la luz y denunciándolos una y otra vez hasta lograr su reconocimiento. Como afirma el autor, la tortura no es algo de un pasado lejano, sino algo que han practicado con enorme impunidad y con la silenciosa ayuda de muchos».  

Antxeta, Lasa y Zabala…    

La ilustradora gasteiztarra Arantza Eziolaza Galan es la autora de la imagen de portada, y para hacerla intentó ponerse en la piel de Antxeta. El resultado es el rostro de una mujer sufriendo y, debajo, sus manos sosteniendo varias flores de araguaney, el árbol emblemático de Venezuela, que acude a los recuerdos de Antxeta durante su calvario.  

Una denuncia demoledora de la tortura en cualquier época y bajo cualquier tipo de régimen, esa práctica que «no ha sido sino la defensa de los intereses de las clases dominantes en el Estado en cada momento». Martin de Aranezio cita al investigador de la tortura Darius Rejali para referirse a la relación de los Estados llamados democráticos con la tortura: «Según Rejali, todas las peores innovaciones en el ámbito de la tortura se han realizado en el seno de las llamadas sociedades democráticas; denuncia por ello la hipocresía de esos Estados que nos quieren hacer creer que la práctica del tormento es algo del pasado, propio de sociedades no democráticas. En su obra “Torture and Democracy”, denuncia que los Estados democráticos han perfeccionado los métodos de la tortura con el único fin de encubrirla, de que no deje huella en los que la padecen».

Y reflexiona en torno a ese extremo: «¿Podemos creer que existe alguna diferencia entre los tormentos a los que fue sometida María Mercedes Antxeta y otros miles de detenidos de esa época a manos de Melitón Manzanas y sus agentes de la BPS en 1961, y los tormentos a los que fueron sometidos Joxean Lasa y Joxi Zabala en 1983 a manos de la Guardia Civil de Galindo y sus tropas? No existe ninguna diferencia excepto que la primera los sufrió en una época en la que podemos considerar que era ‘normal’ que ocurrieran, en pleno franquismo, y que Joxi y Joxean sufrieron el tormento con la ‘democracia’ ya establecida. Los dos casos nos demuestran que, sea en la época que sea, el Estado recurre a la tortura como una de sus principales herramientas para someter a los disidentes o, en el caso de Antxeta, a quien pensaban que lo era».

Por el mero hecho de desear conocer la tierra de sus ancestros, donde encontró la tortura, la misma tortura de cientos de años antes, actualizada. Y la impunidad y todos los aparatos que la hacen posible. Después, la muerte y el silencio. Un silencio que ha roto este libro y que ha de romper quien haya pasado por el infierno de la tortura con un poco más de suerte que Maria Mercedes.

Martin de Aranezio, ‘Flor de Araguaney’

2025 3 urtarrila

→ berria.eus: Isildutako tortura kasu bat, argitara
→ naiz.eus: «Araguaney lorea», Meliton Manzanasen «izugarrikerien etxean» barneratzea

Este no es el libro que al autor le hubiera gustado escribir. No lo es porque en un principio el objetivo era realizar una crónica donde se relatara con el mayor lujo de detalles lo que sucedió en Donostia con la vasco-venezolana María Mercedes Antxeta en el verano de 1961. La decisión de realizar una novela ha sido consecuencia de la falta de información con la que se ha encontrado en todo momento. No ha sido posible encontrar descendientes directos o familiares de la joven ni en Venezuela ni tampoco en Euskal Herria. No existe ningún documento oficial en Venezuela que nos dé pistas sobre las torturas a las que fue sometida por la policía española, a pesar de que en la época sus familiares intentaron presentar algún tipo de denuncia ante las autoridades de ese país sudamericano. En archivos oficiales españoles el caso ni siquiera existe

En homenaje a María Mercedes Antxeta.
En homenaje a todas las flores de aragüaney destruidas.

Introducción

«La tortura es omnipotente, el ser humano sometido a ella se encuentra, o está totalmente, absolutamente, en manos del torturador que puede hacer lo que desee con él. Nada queda de la persona torturada: su cuerpo y su alma están quebrados, doblados, “retorcidos”, al servicio de los otros que lo hacen temblar y gritar de dolor. En el nombre mismo, “tortura”, hay un “mal”. Se tortura “retorciendo”; y el resultado es un “mal”. La tortura no soporta el “derecho”. Es una tiranía máxima que un individuo puede sufrir, destruye la subjetividad misma del ser humano, y solo por esta razón es incompatible con el derecho».

“Cautio criminalis”, Friedrich Von Spee, 1631.

Poco imaginaba el jesuita Von Spee que casi cinco siglos después que escribiera su obra humanista su trabajo aún siguiera teniendo tanta actualidad. En un mundo sometido al bombardeo incesante de los medios de comunicación, que nos permite conocer casi en tiempo real lo que sucede en cualquier parte del planeta, donde se supone que ya hubiera desaparecido el oscurantismo que durante siglos el Estado y las Iglesias impusieron para que su “trabajo sucio” fuera un secreto que a lo sumo algunos se empeñaban en condenar, la lacra de la tortura sigue presente desgraciadamente en nuestras sociedades. Los Estados, y también las Iglesias, han justificado siempre su proceder al utilizar la tortura como algo sistemático en la necesidad de defender a las sociedades de enemigos, fueran internos como externos.
En un principio incluso legislaron al respecto dotando al tormento de un apoyo legal que lo amparaba en función del supuesto “bien común”, que en la práctica no ha sido sino la defensa de los intereses de las clases dominantes en el Estado en cada momento. Se trataba de impedir que fuerzas o individuos reacios a aceptar el orden establecido consiguieran poner en peligro los resortes del poder. El tormento se convertía así no solo en el método para conocer el entramado que pudiese existir en medios opositores, sino también en la herramienta perfecta para crear el terror de masas que haría desistir a otros de sumarse al camino de la rebelión. Por supuesto, en el derecho antiguo también se utilizó la tortura como uno más de los recursos con los que se contaba para que los acusados de delitos comunes confesaran sus delitos, o para que denunciaran a sus cómplices. Pero, la tortura, a partir del momento en el que es un método por el cual los Estados y las Iglesias se defendían de sus opositores, entra a formar parte del entramado de seguridad de esas instituciones.
Se ha intentado convencer de que la tortura es algo que los Estados no democráticos han utilizado de manera sistemática para reprimir y desbaratar cualquier intento de acabar con su sistema político, que es algo del pasado y que en las sociedades democráticas es un tema superado gracias a la protección que las leyes otorgan al ciudadano. Nada más lejos de la realidad.
Darius Rejali, investigador estadounidense de origen iraní que ha dedicado muchos años de su vida al estudio de la tortura, es muy crítico con los Estados llamados democráticos y la relación que tienen con la tortura. Según Rejali, todas las peores innovaciones en el ámbito de la tortura se han realizado en el seno de las llamadas sociedades democráticas; denuncia por ello la hipocresía de esos Estados que nos quieren hacer creer que la práctica del tormento es algo del pasado, propio de sociedades no democráticas. En su obra “Torture and Democracy”, Darius Rejali denuncia que los Estados democráticos han perfeccionado los métodos de la tortura con el único fin de encubrirla, de que no deje huella en los que la padecen. Se puede concluir, por lo tanto, que la aplicación de la tortura en cualquier sistema político es una práctica recurrente de los Estados en defensa de sus intereses y de las clases que ejerzan la hegemonía en un momento determinado.
Podríamos incluso aceptar la tesis que diferencia entre la tortura “dura” y “blanda”. Podríamos aceptar como cierto, aunque los hechos lo nieguen siempre, que la tortura “dura” es característica de los Estados autoritarios o de la época más oscura de las Iglesias, mientras que los Estados modernos y democráticos (aquí las Iglesias se hacen invisibles, obviando su responsabilidad histórica) se ven obligados a recurrir a métodos de presión psicológica y de tortura “blanda” para defender a la sociedad y al bien común frente a aquellos que ponen en riesgo la convivencia de todos y el sistema legal imperante. Pero nos estaríamos engañando.
La crueldad que significa la utilización de la tortura en cualquiera de sus expresiones es siempre la misma. Se puede destrozar a una persona a golpes, se le puede quemar mediante electricidad, se le puede sumergir en líquidos hasta que casi su corazón se detenga por falta de oxígeno, se le pueden estirar en la rueda los músculos hasta casi desgarrarlos… Pero la agresión sería la misma que si se le priva de sueño durante muchos días, o de líquidos, o si se le deja de alimentar durante semanas incluso, si se le somete a aislamiento sensorial o, al contrario, a ruidos ininterrumpidos, si se le lleva al límite con amenazas de hacer sufrir delante suyo a amigos o familiares. Siempre el resultado es el mismo: la destrucción de la voluntad propia del individuo para que el Estado consiga los objetivos que busca. La única diferencia es que la responsabilidad del Estado se difumina ante denuncias por la utilización de la tortura, se hacen desparecer las marcas físicas que la aplicación de la tortura “dura” produce. Ya no existirán pruebas del maltrato cuando el torturado quiera denunciar ante un juez o un fiscal, ya no habrá evidencias que demuestren el tormento. Pero el resultado amoral de destruir a una persona será el mismo.
¿Podemos creer que existe alguna diferencia entre los tormentos a los que fue sometida María Mercedes Antxeta y otros miles de detenidos de esa época a manos de Melitón Manzanas y sus agentes de la BPS en 1961, y los tormentos a los que fueron sometidos Joxean Lasa y Joxi Zabala en 1983 a manos de la Guardia Civil de Galindo y sus tropas?
No existe ninguna diferencia excepto que la primera los sufrió en una época en la que podemos considerar que era “normal” que ocurrieran, en pleno franquismo, y que Joxi y Joxean sufrieron el tormento con la “democracia” ya establecida. Los dos casos nos demuestran que, sea en la época que sea, el Estado recurre a la tortura como una de sus principales herramientas para someter a los disidentes o, en el caso de Antxeta, de quien pensaban que lo era. Ni siquiera se molestaron con Joxi y Joxean en utilizar los métodos que ya se estaban imponiendo, la llamada tortura “blanda” que exime al Estado de sus responsabilidades ocultando su práctica. Ambos casos son ejemplos de tortura “dura”, también porque en ambos casos el Estado seguramente tenía prevista la desaparición de los cuerpos de los detenidos desde un principio, después de haberlos sometido al máximo sufrimiento para estar seguro de haberles sacado toda la información de la que disponían. En el caso de Joxi y Joxean, como en el de Joseba Arregi o Mikel Zabalza, por citar algunos, desgraciadamente el Estado llevó sus planes hasta sus últimas consecuencias, y los cadáveres de los dos jóvenes guipuzcoanos no aparecieron hasta varios años después, ejecutados por sus torturadores. Mercedes Antxeta tuvo algo más de suerte, pero no mucha más, pues falleció 46 días después de ser liberada y haber sufrido horrendas torturas que destrozaron su cuerpo.
El franquismo y el sistema político que le sucedió, tras una Transición que quiere presentarse como modélica, pero que en nada cambió las prácticas anteriores, tienen muchos hilos conductores de continuidad. El franquismo le legó a la “democracia” los mismos jueces que condenaban a muerte o a largos periodos de cárcel a los opositores, le legó muchas de las figuras políticas que apoyaron al régimen franquista, le legó unos cuerpos policiales y militares que en nada variaron sus prácticas, pero sobre todo le legó la tortura como arma para acabar con la disidencia. Una tortura que trascendió el tiempo, sofisticada, eso sí, para proteger al Estado, pero que se siguió aplicando por los mismos cuerpos policiales y militares contra quienes, cada uno en su tiempo, se oponían al status quo hegemónico. Existen muy pocas diferencias entre los Manzanas o los Conesa del franquismo, con los Billy el Niño, los Hidalgo o los Galindo de la Transición y de la democracia. Todos ellos son herramientas de un Estado llevado al estado puro, aquel que decide que necesita una mano fuerte para acabar con los opositores de una época o los terroristas de la otra. Y se convierten en la línea del tiempo que une las dos realidades.
Una línea del tiempo que también se aplica en cuanto a la impunidad que poseen los torturadores de oficio, que cuentan en todo momento con la complicidad del Estado para esconder o minimizar su verdadero trabajo, que cuentan con jueces y fiscales para mirar a otro lado cuando la evidencia de la tortura es notable, y que convierten demasiadas veces a la víctima en victimario cuando se denuncian las prácticas de sus funcionarios.
Una línea del tiempo que se manifiesta también en la corrupción que ha caracterizado en todos los tiempos a los cuerpos policiales y militares. La permisibilidad de la que han gozado para ejercer el poder que el Estado les otorga, no solo en temas “legales”, sino incluso delincuenciales. Si la Brigada Político Social franquista, con Manzanas a la cabeza, era el referente del contrabando de mercancías en la frontera entre la Euskal Herria peninsular y la continental, Galindo y sus hombres lo fueron en la introducción de toneladas de heroína en las ciudades y pueblos vascos. Por supuesto este tráfico tenía claras intenciones político-sociales, como era desactivar a la juventud vasca para que no se comprometiera en las reivindicaciones pendientes, y también con el objetivo de crear una red de confidentes esclavos de sus adicciones, pero también suponía un premio adicional que el Estado les otorgaba en pago a sus servicios. No en balde el tráfico de tabaco de contrabando en los años 80 también se protegía, se monitorizaba y controlaba desde el cuartel de Intxaurrondo. Premios que el Estado otorgaba, además de numerosas condecoraciones y ascensos, a quienes más fervientemente lo defendían desde la primera línea.
La tortura en el Estado español tiene una línea de continuidad histórica tan perversa que incluso ha llegado a contaminar a cuerpos policiales de nueva creación, como la Ertzaintza, que debían haber sido más bien el punto de ruptura con esas dolorosas circunstancias y métodos. Incluso ha llegado a contaminar a cuerpos policiales que no habían estado tan involucrados en temas represivos, como policías forales o municipales. Es la prueba más absoluta que el Estado tiene necesidad de imponerse porque se siente débil, porque siente que la ciudadanía y sus aspiraciones van por caminos diferentes. Ahora se habla de la necesidad de un nuevo modelo policial en Euskal Herria, no es un debate nuevo, pero sí recurrente. No es casual tampoco que aparezca cada vez que una u otra policía es protagonista de violencia contra la ciudadanía. Pero la sociedad ha de ser consciente que el cambio ha de ser absoluto. No es posible crear una nueva conciencia policial manteniendo vivas las consignas del pasado; no basta con cambiar de mandos a unos policías que han sido educados y adiestrados en la represión del opositor, en la lógica de acabar con el enemigo interno. Es imposible reciclar a los miembros que han estado involucrados en malos tratos y torturas, porque de hacerlo así el modelo nuevo nacería muerto y se regresaría al puerto de partida.
Es una nueva conciencia ciudadana la que debe imponerse, aquella que haga salir definitivamente de Euskal Herria a los cuerpos policiales que siempre se han comportado como fuerzas de ocupación en tierra extranjera. Pero también para que la policía vasca, la policía que esté al servicio del conjunto de la sociedad vasca y no de unos intereses particulares, se avenga a derecho, respetando lo que somos, los derechos de todos, y acompañando a la sociedad a resolver los graves problemas que la afectan. Es nuestra oportunidad para hablar de la tortura como algo del pasado, algo que muchos de los nuestros sufrieron por luchar por las libertades de todos. Quizá la última oportunidad para que hablemos de la tortura con la convicción de que ya nunca más volverá a producirse. Una policía conformada por personas que se sientan parte del país, no infiltrada por miembros de cuerpos policiales o militares y de fascistas que han demostrado que solo sienten odio por nosotros. Con un proceder humanista.
Este no es el libro que al autor le hubiera gustado escribir. No lo es porque en un principio el objetivo era realizar una crónica donde se relatara con el mayor lujo de detalles lo que sucedió en Donostia con la vasco-venezolana María Mercedes Antxeta en el verano de 1961. La decisión de realizar una novela ha sido consecuencia de la falta de información con la que se ha encontrado en todo momento. No ha sido posible encontrar descendientes directos o familiares de la joven ni en Venezuela ni tampoco en Euskal Herria. No existe ningún documento oficial en Venezuela que nos dé pistas sobre las torturas a las que fue sometida por la policía española, a pesar de que en la época sus familiares intentaron presentar algún tipo de denuncia ante las autoridades de ese país sudamericano. En archivos oficiales españoles el caso ni siquiera existe, algo que puede considerarse “normal” por la amnesia que se ha querido implantar con todos los casos de torturas practicados por las fuerzas policiales españolas, entonces y siempre. Se recurrió también a la ayuda de personas dedicadas a la historia o a la recuperación de la memoria histórica, pero a pesar de sus valiosas aportaciones, no se consiguió juntar suficiente material para relatar con fidelidad lo sucedido a la joven mujer. Su nombre y las torturas que sufrió aparecen siempre en todos los trabajos, artículos o denuncias de víctimas del tiempo en el que Melitón Manzanas era el jefe de la Brigada Político Social en Donostia. Es recurrente que su caso aparezca cuando se denuncian las bestialidades que ese cuerpo policial, y en especial su jefe, llevaron a cabo contra la población donostiarra en esa época. Por supuesto, los archivos policiales siguen cerrados a investigadores, y es más que probable que tampoco aparezca nada en ellos, pues el objetivo de su trabajo nunca ha sido dar a conocer la verdad, sino más bien ocultarla y proteger a quienes con tanto afán protegieron al sistema de enemigos en cualquier tiempo.
El único medio de comunicación que denunció las torturas sufridas por María Mercedes Antxeta en 1961 fue el diario “El Nacional” de Caracas. En un editorial, el diario venezolano relató los métodos de tortura más duros que sufrió la joven, y denunció que la policía española la había sometido a ese tormento por no ayudar a defender “la unidad de España”, algo que estaba fuera de cualquier lógica medianamente inteligente pues, tal y como dijo el medio de comunicación, «la muchacha nada podía saber, porque era una simple turista en Donostia».
Por todas esas causas, el autor decidió escribir una novela que intentara ceñirse lo más posible a los hechos, sobre todo en relación con los tormentos a los que se sometió a Antxeta. Los métodos de tortura más duros que utilizaron con ella se han reflejado en la historia tal y como los dio a conocer el diario “El Nacional” en el editorial publicado. Los otros métodos de tortura que aquí se relatan son el resultado de una extensa investigación que el autor ha realizado, donde la parte más importante la constituyen los cientos de testimonios de torturados en los últimos 60 años en cuarteles, comisarías y centros policiales españoles y de la Ertzaintza. Los implicados se verán reflejados en esta historia como vivida en carne propia porque en realidad ellos la sufrieron. Debe subrayarse que muchos de los testimonios son de épocas muy recientes, tanto que con algunos de los protagonistas este autor ha compartido vivencias, luchas, alegrías y lágrimas durante años. Se puede decir que esta novela es ficción, pero está siempre basada en hechos reales, que, si bien quizá no los padeció María Mercedes Antxeta en todos los detalles, sí otros que tuvieron la desgracia de caer en manos policiales años después y que fueron torturados con la misma saña.
Al leer y estudiar esos testimonios que han servido para darle cuerpo a la novela, el autor ha sufrido mucho. Sin lugar a dudas es el trabajo más difícil que haya realizado nunca. Los gritos de angustia, el miedo recorriendo la piel golpeada, el olor a carne quemada por los electrodos, la percepción de la proximidad de la muerte mientras te sumergen la cabeza en una bañera llena de un líquido inmundo, el dolor de los golpes, las amenazas… se han vivido como propias durante los meses que la investigación se ha prolongado. A veces la duda era muy grande, tan grande que no sabía si disponía de suficientes fuerzas para continuar adelante y concluir el trabajo. Al final fue la conciencia la que se impuso, sobre todo la conciencia de saber que toda la sociedad vasca les debe mucho a quienes han sido víctimas de la tortura. Les debemos la verdad, les debemos la reparación, les debemos el romper el silencio impuesto, y, sobre todo, les debemos la necesidad de garantizar que ya nunca más puedan reproducirse situaciones como las que vivieron.
Que esta novela sea un homenaje para una joven vasco-venezolana asesinada por los torturadores de todos los tiempos, y que sea asimismo también un homenaje a quienes sufrieron en carne propia el mismo destino.

Noviembre 2024

[berria.eus] Disko bihurtutako espetxealdiko deiak

2024 6 abendua

Alaba baten eta aita preso baten arteko harreman berezia jasotzen du ‘Pizpirri’ diskoak. Alabak hainbat talderekin landu zuen iaz, aitarentzako opari gisa, eta Durangoko Azokan izango da eskura.

→ Irene Barañano Diaz

Disko berezia da Pizpirri. Ez du musikari batek sortu notak eta hitzak batuta. Diskoaren abiapuntua zeharo ezberdina da: haur motxiladun baten eta aitaren arteko bertso eta olerkiak ditu oinarrian, hogei urtean telefono deietan eta bisita laburretan grabatuak.  

Amaiur Iragi jaio zenetik, aita kartzelan bizi izan da. Hori dela eta, harreman berezia izan dute, abesti, olerki eta bertsoen bidezkoa. «7 urte inguru nituenean hasi ginen kantuak sortzen», azaldu du alabak. «Aitak sortzen zituen, gero bisean bisekoetan kantatzen genituen, eta etxera bueltako bidaietan ere abesten nituen». Halaber, gogoratzen du ia hamabost urtez aitak etxera egiten zituen bost minutuko deiak grabatzen zituela. Audio horiek landu zituen iaz, urte osoan, aitari ezer esan barik, Gabonetan oparia egiteko.

Hainbat eskuk egindako lana izan da. Amaiurrek eta aitak sortutako hitzak hainbat artistak eta musika taldek jaso zituzten, eta musikatu eta grabatu egin zituzten. Gero, alabak disko batean bildu zituen hamar abestiak, lagunen laguntzaz masterizatu, CD kutxa apainean sartu, eta aitari oparitu, hitzen liburuxka eta guzti.

«Abestiak aitak sortzen zituen, gero bisean bisekoan kantatzen genituen, eta etxera bueltako bidaietan ere abesten nituen»AMAIUR IRAGI ‘Haur motxiladuna’ eta ‘Pizpirri’ diskoaren sortzailea

Dozenaka musikari, artista eta bertsolari bildu dituen proiektu horrek argia ikustea merezi zuela iruditu zitzaien orduan. Edozein haur motxiladunen istorioa izan zitekeela ohartu ziren. «Herri honek horrelako milaka istorio ditu, eta polita iruditu zitzaigun kontakizunaren alde hori erakustea», azaldu du Iragik. 

Handik urtebetera, Ataramiñe elkarteak atera du argitara. Horrela azaldu du Mitxel Sarasketak, Ataramiñeko kideak, diskoak zelan egiten dion erronka espetxe sistemari: «Bizitzaren zentzurik intimoena harremanak dira. Beste pertsonekin ditugun harreman horiek dira pertsona egiten gaituztenak, eta kartzelak hori bera oztopatzera bideratutako zigorra dira». 

Lan kolektiboa 

Lana Porrotxen eta Amaiur Iragiren ahotsekin hasten da. Lehen abestian, bien artean azaltzen dute proiektuaren abiapuntua, aita presoaren eta alabaren arteko komunikazio bide berezia, eta ideia nondik jaio zen. «Baina ez da haurrentzat propio sortutako lana», ohartarazi dute, «Letra batzuk zatarrak dira, aldarrikatzaileak, eta doinu batzuk ere, antzekoak». Des-kontrol taldeak musikaz bete duen abestiak honela dio: «Erantzun zaidazu, kamarada/ Ez zaizu gustatuko, beharbada/ Ta ezin daitekeela bi aldeetan/ Aldi berean egon… Ez hemen, ez inon!».

Aita-alabek abestutako olerki bat ere bada diskoan, baina harreman berezi hori ondoen islatzen duen kanta Noraezean dela ados daude biak. Azken hori aitak espetxetik telefonoz botatako bertso bat da, alabak grabatutakoa, eta orain Eñaut Elorrieta abeslariak musikatua. «Mozkortu egin ginen hori da maitasuna/ Piztu genuen milioika izarretan sua/ Baina gaur, keak estaltzen du zerua/ Gaur… biharamuna». Bi gizonek batera sekula abestu ez badute ere, hala izan zela dirudi. 

Xabi Solanoren erromeria doinuak ere bildu dituzte, eta Amaiurren lagunen artean grabatu dute Marijaiaren omenezko abesti bat ere. Doinu tradizionaletatik urrunduta, satira zorrotza egin dute aitaren abesti gogokoenean. Gainontzekoak doinu arin eta gogorrak dira, hainbat talde eta musikarik landutakoak: Iheskide, Uda, Brigade Loco, Zarama taldeko Roberto Moso, Napalm Lynott, eta M.C.D. eta Motorsex taldeetako Niko Vazquez, besteak beste. 

Hamar bertsolariren artean, gainera, aita-alabak idatzitako sei olerki musikatu grabatu dituzte. «Noiz hasi ote zen dena urruntasun hurbilean/ Itsasontzi miragarriz piratak ginen unean/ Errepideko marra bat, hiru, bost, sei kontatzean/ Nola sartu bizitza bat bertso baten laburrean/ Nola sartu bizitza bat ordu t’erdiko tartean/ Nola sartu bizitza bat telefono dei batean/ Nik bizitza bat sartzen dut ‘maite zaitut’ esatean». Horixe kantatu dute Ametsen piratak abestian, lan kolektibo batean, Unai Iturriaga, Aitor Mendiluze, Nerea Ibarzabal, Oihana Iguaran, Alaia Martin, Amets Arzallus, Joanes Illarregi, Beñat Gaztelumendi, Miren Amuriza eta Igor Elortza bertsolariek. 

Zergatik ‘Pizpirri’

Diskoak aspaldi hildako landare baten izena hartu du. Amaiur txikia zela, aitak Castellongo kartzelan (Herrialde Katalanak) aurkitutako landare bat izan zen Pizpirri, hondarrez eta hautsez betetako botila batean erein eta zaindu zuena. Alabak hileroko bisitetan ikusten zuen Pizpirri hazten, osasuntsu. 

Diskoaren lehen pistan, olerki batekin azaltzen dute Amaiurrek eta Porrotxek zer gertatu zitzaion Pizpirriri: «Sorterria nekez uzten du sustraiak han dituenak, ordea, eta, landarea aske etxera eraman genuenean, ez ginen jabetu agian hobe egongo litzatekeela bere sorterrian, etxera heldu eta han hil baitzitzaigun Pizpirri». 

Landare zena gogoan dute oraindik ere. Izen bereko disko hau da horren froga. Orain, edozeinen eskura jarri dute Durangoko Azokan eta Zirika kulturguneko abenduko Herri Dendan, eta asmo dute beste hainbat tokitan ere saltzeko. Webgune bat ere sortu dute diskoarentzat, baina aitortu dute unean-unean ari direla diskoaren gaineko erabakiak hartzen, egoerak eta izan duen harrera onak gainditu egin baititu. 

Alaba baten eta aita preso baten arteko harreman berezia jasotzen du ‘Pizpirri’ diskoak. Alabak hainbat talderekin landu zuen iaz, aitarentzako opari gisa, eta Durangoko Azokan izango da eskura.@i_baranano https://t.co/qSGLC5oo2l

— Berria.eus (@berria) December 6, 2024

BIDEOA |▶️ "Pizpirri, pozgarri eta pizgarri" diskoa ondu du Amaiur Iragik.

Aita kartzelan izan du luzaroan Amaiur Iragik; harekin trukatutako bertso eta kanten audioez baliatuta, hamar kantaz osatutako diskoa kaleratu du 👉https://t.co/dLBOmrXsb3 #GureanGaur pic.twitter.com/X5tMyvbf5c

— Hamaika Telebista (@HamaikaTb) December 3, 2024

[NAIZ.EUS] ‘Pizpirri’ cd-a, motxiladun haur batek aitarekin sortutako soinu banda

2024 29 azaroa

Hastapenean, ‘Pizpirri’ (Ataramiñe) cd-a alaba batek aitari egin nahi zion oparia zen. Aita kartzelan izan zuen urte luzeetan eta elkar trukatutako bertso eta kantekin osatu zituen 10 kantak hainbat musikari eta bertsolarik musikatu zizkioten. Orain, asmo hura zerbait handiagoa bihurtu da.

→ Amaia Ereñaga

«Pizpirri zen aitak, isolamenduan zegoenean, aurkitu zuen landaretxo bat. Estolda batetik hartutako landare txiki bat zen. Botila bat erditik moztu eta lurrez bete ondoren, hor hasi zen Pizpirri landarea hazten. Eta guk galdetzen genion aitari: ‘Zelan dago Pizpirri?’. ‘Ondo’, berak. Halako batean, vis a vis batean, atera genuen landarea, etxera eraman, eta handik gutxira Pizpirri hil zitzaigun etxean».

Mintzatu dena Amaiur Iragi da, Harriet Iragi euskal presoaren alaba; zirt edo zart egiten duen emakume bat, antzematen denez. ‘Pizpirri. Pozgarri eta pizgarri’ cd-a Amaiurren indarrak berak aurrera ateratako proiektua da, aita-alaben arteko eremu erabat pertsonala gainditu duena. Musikak dohain hori duelako, kartzelaren harresiaren gainetik aita preso baten eta bere alabaren arteko istorioa sustraitzea.

«Etxerako geldituko zen istorio hau, gero erabaki zen zabaltzea», argitu du Bilboko Biran ostiral honetan egin den aurkezpenean. «Kasu honetan, gure istorioa da, baina guraso bat preso duen edozein seme-alabaren istorioa izan zitekeen. Herri honek horrelako milaka istorio ditu, eta polita iruditu zitzaigun errelatoaren alde hori erakustea», aipatu du.

Cd-aren 2.000 aleko tirada egin da eta, lehenengo, Durangoko Azokan egongo da salgai. Web orrialde bat sortu dute, era berean.

Hamabost urteen bueltan, diskoa

‘Pizpirri. Pozgarri eta pizgarri’ hamar kantez osatutako cd bat da, bitxia oso. Atzean, sentipen asko dago. Amaiurrek: «Ni jaio nintzenetik aita espetxean egon da eta gure bizitza osoan zehar ibili gara gure artean bertsotan eta kantuan, hori izan baita gure harremanen zati handi bat. Diskoa da nolabait harreman horren islada. Nik 7 urte inguru nituenean hasi ginen kantu hauek sortzen: berak sortzen zituen, vis a vis-etan kantatzen genituen eta nik ere etxerako bueltan kantatzen nituen. Etxera egiten zituen deiak, 5 minutukoak, grabatzen genituen eta nik audio haiek gordetzen nituen, Gabonetan eta urtebetetzeetan, aitaren oparia izaten baitzen beti bertso bat. Duela 15 urte hasi eta espetxealdi osoan sortutako kantak dira».

Kantak eta bertsoak trukatuz lortu baitzuten zirrara-lokarria bizirik mantentzea aita-alaba hauek. Aitak kanta horiek onak zirela eta grabatu behar zituztela esaten ohi zion neskatoari, baina dena hor, lozorroan gelditu zen, duela pare bat urtera arte. Alegia, Amaiurrek audio horiek aurkitu zituen arte. «Zelako aukera polita, zelako oroitzapenak», pentsatu zuela aipatu du. Han hasi zitzaion sortzen aitari disko bat oparitzeko gogoa. 

Urtebete behar izan zuen parte hartu duten musikari eta bertsolariekin harremanetan jartzeko, beste bat grabazioak gauzatzeko eta iazko Gabonetan aitari bere bizitzako ezustea eman zion. Parte hartu zuten musikoarien artean, izen batzuk ematarren, luzea baita zerrenda, Porrotx –Amaiurrek berarekin kantatzen du ‘Nor da Pizpirri?’– Iheskide, Uda, Xabi Solano, Roberto Moso (Zarama), Niko Vazquez (M.C.D. eta Motorsex), Des-kontrol, Eñaut Elorrieta eta bertsolari talde jendetsu bat (Unai Iturriaga, Oihana Iguaran, Igor Elortza, Alaia Martin, Miren Amuriza…).

Denen artean, mota guztietako gaiak eta estilo anitzeko hamar kantaz osatutako diskoa osatu zuten. Balada erromantiko bat dago, Eskorbutori eskainitako himno gogor bat, jaietako doinu alaiak Marijaia goraipatuz… Aitak eta alabak elkarrekin kantatzen entzungo ditugu kanta batean. Eta nola hartu zuen aitak opari hau? «Ez zekien ezer, dena sekretupean eraman nuen –alabak–. Gabonetan oparitu nion eta hiru egunetara alde egin nuen bidaia batera [aita hirugarren graduan dago egun]. Kristoren ezustea izan zen berarentzat, oso momentu berezia eta hunkigarria».

«Esker hitzik besterik ez dut parte hartu dutenentzat, kristoren lana egin dute ezer bueltan jaso gabe, bai artistek, bai diseinua egin duenak, bai masterizazioak…», eskertu nahi izan du Amaiurrek aurkezpenean. «Kantuen doinuak eta letrak bazeuden, audioetan grabatuta, eta taldekoek egin zutena izan zen bakoitzak hautatuko kanta musikatu. Guretzat da gure bizitza osoaren isla eta, gure harremanen indargune handia nola izan diren musika eta bertsoak, guretzat da gure bizitza osoko amets baten gauzatzea», argitu du.

👉 Espetxe hormek suntsitu ez duten harreman baten errelatoa
👉 Aita preso baten eta bere alabaren arteko historia
👉 Espetxealdian sortutako 10 kanta hainbat euskal artisten ahotsetatik#Pizpirri #etxera
✅ Historia ezagutzeko klikatu hemen
▶️ https://t.co/TIIFA7ZrDB pic.twitter.com/6rZqrEegQS

— ataramiñe (@ataramine) November 18, 2024

Gaur @ataramine k "Pizpirri: pozgarri eta pizgarri" diskoa aurkeztu du. Aita preso baten eta alabaren arteko harremana eta istorioa dakartza. Espetxealdian sortutako 10 kanta hainbat euskal artistaren (Des-kontrol, Xabi Solano, Alaina Martin, Eñaut Elorrieta….) ahotsetatik pic.twitter.com/8I0aQUWfZT

— BIRA Kultur Gunea (@BIRA_Kultura) November 29, 2024

[NAIZ.EUS] «Araguaney lorea», Meliton Manzanasen «izugarrikerien etxean» barneratzea

2023 5 abendua

1961ean hil zen Maria Mercedes Antxeta euskal-venezuelarra, Brigada Politiko-sozialaren eskuetan sei egun eman ostean. «Araguaney lorea» (Ataramiñe) nobelako protagonista da.

→ naiz.eus: «Araguaney lorea», Meliton Manzanasen «izugarrikerien etxean» barneratzea

Mitxel Sarasketa, Jokin Urain eta Arantza Eziolaza, Bilboko Bira kulturgunean. (Oskar MATXIN | FOKU)

Amaia Ereñaga

INFORMAZIO EZA

«Hau ez da autore honi idaztea gustatuko zitzaiokeen liburua», aitortzen du Martin de Araneziok hitzaurrean. «Gertaera haien kronika zehatza egin ordez eleberri forman idazteko erabakia urrats bakoitzean aurkitutako informazio faltaren ondorio izan da», argitzen du.

Durangoko Azokara, urtero legez, nobela bat eta egutegi bat eramango ditu Ataramiñe argitaletxeak. Argitaletxe berezia da, euskal preso eta errepresaliatuen lanak kaleratzeaz gain, kartzeletan literatura sustatzea duelako xede. 2002tik, 48 liburu argitaratu ditu. Azkena, bereziki gordina dela aitortu zuen atzo Jokin Uriain idazleak Bilboko Biran egin zen aurkezpenean.

Uriainek editore lanak egin ditu Martin de Aranezioren (goitizena da) “Araguaney lorea” libururako: «Lazgarria da. Autoreak gogorra egin zitzaiola idaztea esaten zuen, eta liburuaren edizioa egitea ere gordina izan da. Benetan gordina eta benetan beharrezkoa gaur egun. Ez da aurten torturaren inguruan aterako den liburu bakarra [Xabier Mendigurenen ‘Oso latza izan da’ (Elkar)] eta nik uste dut badela garaia torturak benetan izan duen pisua eta Estatu baten eskuan izan duen krudelkeria hori agerian ipintzeko. Horri haizea emateko garaia da».

Arantza Eziolaza Galanek liburuari egindako azalean malkoz eta sufrimenduz betetako emakumezko baten begiak agertzen dira. Eskuetan, Venezuelako zuhaitz nazionalaren loreak; araguaney loreak, alegia. Azalean agertzen dena Maria Mercedes Antxeta da, Martin de Aranezio izenez sinatzen duen egilearen eleberriko protagonista. Martin de Aranezio ez da egilearen benetako izena eta «ez da kasualitatea ere Ataramiñek argitaratutako azken bi liburuak goitizenarekin sinatuta joatea», Mitxel Sarasketak, Ataramiñeko partaideak, aipatu zuenez.

AZTARNARIK EZ, AITORPENIK EZ

“Araguaney lorea” nobelak torturaren gai gordina jartzen du mahai gainean, orain gutxira arte estalita, ahaztuta, aitorpenik gabe egon den gertaera bat azaleratuz. Benetako istorioa fikzionatu egiten du egileak, irakurlea protagonistaren azalean jar dadin. «Hau ez da autore honi idaztea gustatuko zitzaiokeen liburua», aitortzen du hitzaurrean. «Gertaera haien kronika zehatza egin ordez eleberri forman idazteko erabakia urrats bakoitzean aurkitutako informazio faltaren ondorioa izan da», gehitzen du. Ez dago informaziorik ez Venezuela ez Estatu espainiarreko artxibo ofizialetan.

Maria Mercedes Antxetak pairatutako torturak eta bere bizitzako azken gertaerak kontatzen ditu nobelak. 1961eko udan, uztailaren 18ko urteurrenaren kariaz, Donostian izan ziren istiluetan hainbat atxilotu izan ziren. Haien artean zegoen Maria Mercedes Antxeta. 1936ko gerrako euskal errefuxiatuen alaba eta Venezuelan jaioa, iritsi berria zen Donostiara, aitaren aberria ezagutzera. Bertan, zoritxarrez, atxilotu egin zuten.

Meliton Manzanasen Brigada Politiko-sozial tristeki ospetsu eta beltzaren eskuetan egon zen sei egunez. Tortura gordinenak, basatienak, jasan zituen. Venezuelan zeuden senideek salaketa jarri eta enbaxada mugitu zen. Sei egunen buruan komisariatik atera zuten eta, hegazkin batean sartuta, Venezuelara eraman. Handik 40 egunera hil zen Maria Mercedes, sei egunean jasandako torturen ondorioz.

Nobelan plano desberdinak batzen dira: ETAren sorrerako garai haiek, frankismoko komisarietan bizi zen giroa, Venezuelako giro soziopolitikoa… Garrantzitsuenak, hala ere, protagonistaren bizipenak. Ez zaio erraza egin egileari, ez baitu aurkitu protagonistaren senideen aztarnarik eta bere garaian ere oso salaketa gutxi edo berri gutxi egon baitziren. Caracaseko “El Nacional” egunkaria izan zen Antxetak jasandako torturak salatu zituen komunikabide bakarra.

Torturatu baten azalean jar gaitezen, Euskal Herrian egon diren torturatuen testigantza eta salaketa errealetan oinarritu da egilea. «Milaka torturatu daude aitortuak Euskal Herrian bertan, baina ez da nahikoa zenbakietan jartzea. Horri eman behar zaio konsistentzia bat eta hori egiteko modua da kasu errealak ateratzea eta horren salaketa egitea behin eta berriz, errekonozimendua izan arte, beraiek esan arte zer eta nola egiten zuten eta zeintzuen babesarekin. Egileak esaten duen bezala, tortura ez da antzinako gauza, baizik oraintsu arte inpunitate askoz eta askoren laguntza isilarekin praktikatu duten gauza bat. Bada garaia bultzada bat publikoki emateko», esan zuen Jokin Urainek.

[berria.eus] Isildutako tortura kasu bat, argitara

2023 4 abendua

[berria.eus] Isildutako tortura kasu bat, argitara

Ataramiñe elkarteak ‘Araguaney lorea’ liburua plazaratu du. 1961ean Maria Mercedes Antxetak jasandako tortura kasua kontatzen du.

Mitxel Sarasketa, Jokin Urain Larrañaga eta Arantza Eziolaza, ‘Araguaney lorea’ liburuaren aurkezpenean. OSKAR MATXIN EDESA / FOKU

Olatz Enzunza Mallona

«Hau ez da autore honi idaztea gustatuko litzaiokeen liburua». Hala dio Araguaney lorea liburuaren kontrazalak. 1961eko uztailaren hasieran girotuta dago liburua, eta Maria Mercedes Antxetaren tortura kasua du hizpide. Sei egunez egon zen atxilo hartuta, eta handik berrogei egunera hil zen, jasandako tratu bortitzaren ondorioz. Gertaera hori isilpean egon da urte hauetan guztietan, eta, orain, Ataramiñe elkarteak argitara atera du. Urtero, ziegetatik kanpora jaurtitako halako sormen lanak jaso eta argitaratzen ditu elkarte horrek. 

Martin de Aranezio da liburuaren egilea. Fikziozkoa da haren izena, eta fikziozkoak dira kontatzen diren gertakarietako batzuk ere, baina, Jokin Urain Larrañaga editoreak onartu duenez, oinarri erreala dute guztiek: «Gertaera haien kronika zehatza egin ordez, eleberri formatuan idatzita dago liburua: ezin izan da Maria Mercedesen senideen aztarnarik aurkitu ez Venezuelan, ez Euskal Herrian; dokumentu ofizialik ez dago; eta Espainiako artxibo ofizialetan kasua ez da existitzen. Venezuelako El Nacional egunkariko erreportaje batean oinarritu da idazlea eleberria idazteko».

Venezuelara emigratutako iheslari euskaldunen alaba zen Antxeta. Venezuelan bertan jaio zen, eta 1961. urtean bidaiatu zuen Donostiara, «gurasoen aberri hori ezagutzera». «1961eko uztailaren 18an istiluak izan ziren Donostian, atxiloketak egon ziren, eta, tartean, Antxeta atxilotu zuten», kontatu du Urainek. Sei egunez egon zen atxilo hartuta, Donostiako Brigada Politiko Sozialean, eta handik zuzenean itzuli zen Venezuelara: «Handik berrogei egunera hil zen, torturen ondorioz». Antxetak sei egun horietan jasandako torturak eta haren bizipenak biltzen ditu liburuak: «Erabat ezezaguna izan da kasu hau, eta informazio falta ere agerikoa da».

Liburuaren bitartez, baina, hainbat istorio tartekatuko dira. Besteak beste, Venezuelako giro soziopolitikoa, Donostiako «mundu polizial mafiosoa» eta ETAren sorrera izango ditu hizpide. Alabaina, tortura kasuek izango dute protagonismorik handiena: «Antxetaren bizipenak modu gordinean kontatuko dira: emakumeak bizitzeko eta irauteko ahalegina egiten zuen, eta, horretarako, abstrakziora joko du egileak: umetako oroitzapenak ekarriko ditu gogora». Horrez gainera, Euskal Herrian torturatuak izan diren guztien testigantzetan oinarritu da idazlea liburua idazteko.

Liburu «oso gogorra eta lazgarria» dela errepikatu du Urainek behin baino gehiagotan, baina haren garrantzia ere nabarmendu du: «Tortura ez da antzinako kontu bat. Bada garaia torturak izan duen pisua eta krudelkeria agerian jartzeko; oso beharrezkoa da halako liburu bat gaur egungo gizartean».

Arantza Eziolazak egin du liburuaren azala, eta Antxeta eta haren oroitzapenak islatu ditu: «Antxetaren larruan jartzen saiatu naiz: sufritzen ari den emakume baten aurpegia erakusten da, eta Venezuela ordezkatzen duen araguaney zuhaitzaren loreak ditu esku artean, umetako oroitzapenak islatuz bezala».

Espetxean sortutako lanak

2002. urtetik dihardu Ataramiñe argitaletxeak martxan, eta, denbora horretan, euskal presoek idatzitako 48 liburu eman ditu argitara. Besteak beste, saiakerak, nobelak, itzulpen lanak, komikiak eta poemak. Haien artean dira 2002tik 2017ra bitartean urtero argitaratutako lan kolektiboak ere. Era berean, gogoratu dute idazleen lana ez ezik haien senideek emandako laguntza ere beharrezkoa izaten dela Ataramiñeko liburuak kaleratzeko.

Durangoko Azokan izango duten mahaian egongo dira salgai liburu guztiak, baita 2024ko egutegia ere. 

[Booktegi] Javier Arzuaga, ‘GAUERDI MINEAN’

2023 23 azaroa

Gauerdi minean
Javier Arzuaga
Itzultzailea: Jon Arano
97 orr.
booktegi.eus:
> EPUB
> MOBI
> PDF

‘Gauerdi minean’, Javier Arzuaga

Javier Arzuaga Lasagabaster (Oñati, 1928 – AEB, 2017). Fraide frantziskotarra izana. 1952an Arantzazun apaiztu, eta Kuban zen laster, haraxe destinaturik. Lau urte egin zituen Santiago de las Vegaseko seminarioan irakasle, eta, ondoren, 1956an, Habanako Casablanca auzoko parroko izendatu zuten. Eta Casablancan bertan zen 1959ko Urteberri egunarekin batera Kubako Iraultza nagusitu zenean.

Bestalde, Casablancaren barruan zegoen La Cabaña gotorlekua ere, eta Batistaren erregimenaren alde jardundako hainbat lagun preso hartu eta gotorlekura eraman zituztenean, presoak bisitatzeari ekin zion Arzuagak, ohitura zuen moduan. Iraultza nagusitu eta gero, ordea, preso hartuak fusilatzen hasi zirenean, haiei hormara laguntzeko lana izan zuen Arzuagak: 55 laguni lagundu omen zien hormara, kontatzen zuenez.

Urteetara, apaizgoa utzirik eta Puerto Ricon ezkondurik bizi zela, La Cabañan igarotako hilabeteetako kronika garratz, min eta gordina idatzi zuen Arzuagak, eta gaztelaniaz argitaratu: La galera de la muerte. Habana, 1959. 2012an, edizioa osatu eta berritu zuen, A la medianoche izenburuarekin. Orain, berriz, euskarara ekarri du Jon Arano idazleak, ‘Gauerdi minean’ izenburua ezarri, eta booktegi.eus-en argitarturik.

‘Gauerdi minean’ liburuan, fusilatuei heriotzara laguntzeak Arzuagari eragin zizkion oinaze eta ondoeza ageri dira. Eta Iraultzari egiten dion begirada zorrotzarekin batera, Arzuagak Che Guevararekin izandako elkarrizketak eta harremana ere kontatzen ditu.

Martin de Aranezio, ‘Araguaney lorea’

2023 10 azaroa

→ berria.eus: Isildutako tortura kasu bat, argitara
→ naiz.eus: «Araguaney lorea», Meliton Manzanasen «izugarrikerien etxean» barneratzea

Hau ez da autore honi idaztea gustatuko litzaiokeen liburua.

1961eko udan Maria Mercedes Antxeta euskal-venezuelar gazteari Donostian gertatu zitzaiona ahalik xehetasun handienekin kontatzea baitzen helburua hasiera batean. Gertaera haien kronika zehatza egin ordez eleberri forman idazteko erabakia urrats bakoitzean aurkitutako informazio faltaren ondorioa izan da. Ezin izan da Maria Mercedes gaztearen zuzeneko ondorengorik edo familiakorik aurkitu, ez Venezuelan, ez Euskal Herrian. Espainiako poliziarengandik jasan zituen torturei buruzko argibiderik ematen digun dokumentu ofizialik ez dago Venezuelan, emakume gaztearen senideak saiatu ziren arren garai hartan Hego Amerikako herrialde horretako agintarien aurrean nolabaiteko salaketa jartzen.

Espainiako artxibo ofizialetan kasua ez da existitzen.

Maria Mercedes Antxetaren oroimenez, araguaney lore hondatu guztien oroimenez.

Hitzaurrea

«Tortura ahalguztiduna da; haren menpe dagoen gizakia torturatzailearen esku dago guztiz, erabat, eta nahi duena egin diezaioke. Ezer ez da geratzen torturatuarengandik: bere gorputza eta arima birrinduta daude, garaituta, “bihurrituta”, dardarka eta minez garrasi eginarazten diotenen zerbitzura. “Tortura” izenean bertan dago “txarkeria” bat. “Bihurrituz” torturatzen da, eta “gaizki” bat da emaitza. Torturak ez du “zuzenbidea” jasaten. Gizabanako batek jasan dezakeen tirania handiena da; gizakiaren subjektibotasuna bera suntsitzen du, eta horregatik bakarrik bateraezina da zuzenbidearekin».

“Cautio Criminalis”, Friedrich Von Spee, 1631.

Von Spee jesuitak ezer gutxi imajinatuko zuen idatzi eta ia bost mende geroago oraindik gaurkotasun handikoa izango zenik bere lan humanista.

Komunikabideen bonbardaketa etengabearen menpe dagoen mundu honetan, planetako edozein tokitan gertatzen dena ia denbora errealean ezagutzeko aukera ematen digute. Estatuak eta Elizak, mendeetan zehar ezarri duten iluntasunean, beren lan zikina sekretu bat izan zedin ahalegindu dira, gehienera ere kondenatuz, baina torturaren gaitzak gure gizarteetan presente jarraitzen du zoritxarrez.

Estatuek, eta baita Elizak ere, beti justifikatu dute beren jokabidea, tortura modu sistematikoan erabiltzea gizartea etsaiarengandik defendatzeko premian, barnekoa zein kanpokoa izan etsai hori. Torturari buruzko legeak ere egin zituzten hasiera batean, eta tormentuari babes legala eman zioten, ustezko «guztien ongiaren» arabera. Baina praktikan ez da izan une bakoitzean Estatuan nagusi diren klaseen interesen defentsarako baino. Ezarritako ordena onartzeko uzkur ziren indar edo norbanakoek boterearen baliabideak arriskuan jartzea eragoztea zen helburua. Horrela, oinazea ez zen oposizioko bitartekoetan egon zitekeen bilbadura ezagutzeko metodo soila, masa-izua sortzeko eta matxinadarako tentaldia zutenei atzera eginarazteko erreminta perfektu bat ere bazen. Antzinako zuzenbidean —eta gure egunetako praktikan ere— delitu arruntez akusatutakoek beren egitateak aitor zitzaten erabili zen tortura, jakina, edo konplizeak sala zitzaten. Une batean, baina, Estatuak eta Elizak beren aurkariengandik defendatzeko darabilten metodo gisa hartzen da oinazea, eta erakunde horien segurtasun-sarearen parte bihurtzen da tortura.

Batzuk saiatu dira konbentzitzen tortura Estatu ez-demokratikoek erabiltzen duten zerbait dela, beren burua defendatzeko eta beren sistema politikoa deuseztatzeko edozein ahalegin zapaldu eta zapuzteko modu sistematikoan erabili duten arma dela. Esan digute iraganeko kontua dela eta gizarte demokratikoetan gai hori gaindituta dagoela, legeek herritarrari ematen dioten babesari esker. Errealitatetik oso urrun daude, hala ere, diskurtso horiek.

Darius Rejali, jatorri irandarreko ikerlari estatubatuarra, bere bizitzako urte asko tortura aztertzen eman dituena, oso kritikoa da Estatu demokratiko deritzotenek torturarekin duten harremanari dagokionean. Rejalik dioenez, torturaren arloko berrikuntzarik zitalenak gizarte demokratiko deiturikoen baitan egin dira. Horregatik, gizarte ez demokratikoen berezko zerbait dela esanaz oinazea iraganeko zerbait dela sinetsarazi nahi diguten Estatu hipokrisia salatzen du. Estatu demokratikoek tortura metodoak “hobetu” dituztela salatzen du Darius Rejalik bere obran; torturatuengan arrastorik ez uzteko eta tortura estaltzeko helburu bakarrarekin egin dutela, hain zuzen. Beraz, ondoriozta daiteke edozein sistema politikotan tortura aplikatzea behin eta berriz errepikatzen den praktika dela, eta Estatuak horretara jotzen duela bere interesak eta une jakin batean nagusitasuna gauzatzen duten klase sozialak defendatzeko.

Are gehiago, torturan bereizketa egiten duen tesia onar genezake, tortura “gogorra” edo “biguna” bereizten duena alegia. Egiatzat onar genezake, nahiz eta gertakariek beti ukatu, tortura “gogorra” Estatu autoritarioen edo Elizetako garairik ilunenaren ezaugarria dela; aldiz, Estatu moderno eta demokratikoek (hemen Elizak ikusezin bihurtzen dira, beren erantzukizun historikoa alde batera utzita) presio psikologiko eta tortura “biguneko” metodoetara jo behar izaten dute, legezko bizikidetza arriskuan jartzen dutenen aurrean gizartearen eta guztion ongizatea defendatzeko… Baina geure burua engainatzen ariko ginateke.

Edozein tortura mota erabiltzeak esan nahi duen krudelkeria beti bat eta bera da: tortura. Pertsona bat kolpeka txikitu daiteke, elektrodoen bidez erre daiteke, oxigeno faltagatik bihotza ia gelditu arte urperatu daiteke, gurpilean muskulu-zuntzak luza dakizkioke ia urratzeraino… Baina, tortura “biguna”ren kasuan, egun askotan lo hartzen ez uztea bezalakoa izango litzateke erasoa, edo pertsona bat elikatzeari edo edateari uzten bazaio, zentzumen isolamenduan jartzen bada edo, alderantziz, zarata lehergarria jartzen bazaio. Desberdintasun bakarra da tortura erabiltzeagatik jarritako salaketen aurrean Estatuaren erantzukizuna lausotu egiten dela, eta tortura aplikatzean sortzen diren marka fisikoak desitxuratzen direla. Tratu txarrak epaile edo fiskal baten aurrean salatu nahi baditu torturatuak, jada ez du tratu txarren frogarik edukiko, ez da tortura frogatzen duen ebidentziarik egongo. Baina pertsonaren suntsipen gradua berbera izango da.

Ezberdintasunik ba al dago Maria Mercedes Antxetak eta garai hartako beste milaka atxilotuek Meliton Manzanasen eta BPSeko agenteen eskuetan 1961ean jasan zituzten oinazeen eta 1983an Joxean Lasak eta Joxi Zabalak Galindo eta bere tropen eskuetan jasandakoaren artean? Lehenak frankismo garaiko gertaerak dira, eta Joxi eta Joxeanenak, berriz, “demokrazia” garaikoak; hori da desberdintasun bakarra. Bi kasuek erakusten digute, edozein garai edo erregimen politiko dela ere, Estatuak tortura baliatzen duela disidenteak menderatzeko tresna gisa, eta horrela egin zuen Antxetaren kasuan, ustezko disidentea baitzen.

Joxi eta Joxeanekin ere ez zuten lanik hartu jada inposatzen ari ziren metodoa, tortura “biguna” deiturikoa alegia, erabiltzeko. Estatuaren erantzukizunak salbuetsi eta tortura praktikak ezkutatzen ditu metodo honek. Bi kasu horiek tortura “gogorraren” adibideak dira; bi kasu horietan Estatuak ziurrenik hasieratik aurreikusia zuen atxilotuen gorpuak desagerraraztea, ahalik eta sufrimendurik handiena eragin eta zekiten edo izan zezaketen informazio guztia atera zietela ziurtatu ondoren.

Joxi eta Joxeanen kasuan, Joseba Arregi edo Mikel Zabalzaren kasuetan bezala, batzuk aipatzearren, Estatuak azken ondorioetaraino eraman zituen bere planak, zoritxarrez, eta torturatzaileek hildako bi gazte gipuzkoarren gorpuak urte batzuk geroago agertu ziren. Mercedes Antxetak zorte pixka bat gehiago izan zuen, baina ez askoz gehiago, askatu eta 46 egunera hil baitzen Venezuelako ospitale batean bere gorputza txikitu zuten tortura izugarrien ondorioz.

Frankismoaren eta haren ondorengo sistema politikoaren artean jarraipen-hari sendoak daude, eredugarri izan nahi baina aurreko jardunbideak ezertan aldatu ez zituen trantsizio baten ondorengo sistema baita. Oposiziogileak heriotza zigorrera edo espetxealdi luzeetara kondenatzen zituzten epaile eta fiskal berberak utzi zizkion Frankismoak “demokraziari”. Erregimen frankista babestu zuten figura politiko asko utzi zizkion frankismoak ondorengo sistemari; bere jardunbidea ezertan aldatu ez zuten polizia gorputzak eta militarrak utzi zizkion; Frankok agindutako Monarkia utzi zion… Eta batez ere tortura utzi zion disidentziarekin amaitzeko arma gisa. Torturak berak denbora zeharkatu zuen, Estatua babesteko sofistikatuagoa bilakatuz, hori bai, baina polizia eta militar berberek jarraitu zuten statu quo hegemonikoaren aurka zeudenak torturatzen eta nola torturatu erakusten. Oso desberdintasun gutxi dago frankismoko Manzanas edo Conesa edo Billy el Niño, eta trantsizioko eta demokraziako Hidalgo edo Galindoaren artean. Estatu baten aparatuetako tresnak baitira guztiak; iragana eta oraina parekatzen dituen denbora lerroak, denbora ezberdinak batzen dituzten tresnak, garai batean oposiziogileak edo bestean “terroristak” akabatzeko esku indartsua behar dela erabakitzen duen Estatuaren tresnak.

Ofiziozko torturatzaileek duten zigorgabetasunari dagokionez, Estatuaren konplizitatea dute uneoro beren lana edo lanaren ondorioak ezkutatu edo minimizatzeko; epaile eta fiskalek beste alde batera begiratzen dute torturaren ebidentzia nabarmena denean, eta biktima biktimario bihurtzen dute gehiegitan, funtzionarioen praktikak salatzen dituenean batez ere. Eta tortura estaltzeko eta babesteko prozesuan parte hartzen dute komunikabideek, jakina, prozesu horretan Estatuaren eginkizuna defendatuz, ebidentziak ezkutatuz edo albiste faltsuak emanez, defendaezinak diren gertakarien aurrean beharrezkoa iruditzen bazaie ikusleen arreta desbideratzen saiatuz.

Polizien eta militarren ezaugarri izan den ustelkerian ere agertzen da garai ezberdinen antzekotasuna. Estatuak ematen dien boterea erabiltzeko izan duten onargarritasuna ikusi besterik ez dago, “legezko” gaietan ez ezik legez kanpokoetan ere. Meliton Manzanas buru zuen Brigada Politiko Sozial frankista erreferentea bazen Bidasoaz alde bietako Euskal Herrien arteko merkantzia kontrabandoan, Galindo eta bere gizonak ez ziren gutxiago euskal hiri eta herrietan heroina tonak sartzeko orduan. Trafiko horrek asmo politiko eta sozial argiak zituen, jakina; euskal gazteria desaktibatu behar zen, egiteke zeuden aldarrikapenetan konprometitu ez zedin; baina beren zerbitzuen ordainetan Estatuak ematen zien sari gehigarri bat ere bazen.

Ez zen kasualitatea 1980ko hamarkadan kontrabandoko tabako-trafikoa ere Intxaurrondoko kuarteletik babestu, monitorizatu eta kontrolatzea, halakoak baitziren Estatuak, kondekorazio eta soldata edo gradu igoera ugariez gain, lehen lerroa sutsuen defendatzen zuten haiei ematen zizkien sariak.

Estatu espainiarrean torturak jarraikitasun historikoaren ildo doilorra du, eta, ondorioz, sortzen joan diren polizia-kideak ere kutsatu ditu, Ertzaintza kasu, aurreko egoera eta metodo mingarri horiekiko haustura puntua izan behar zuen arren. Gai errepresiboetan hain sartuta egon ez diren foruzain edo udaltzainak ere kutsatu egin ditu.

Euskal Herrian polizia-eredu berri baten beharraz hitz egiten da orain. Ez da eztabaida berria, eta ez da kasualitatea poliziaren bat edo beste herritarren aurkako indarkeriaren protagonista den bakoitzean agertzea gai horren inguruko debatea. Baina gizarteak jakin behar du aldaketak erabatekoa izan behar duela; ezin da kontzientzia polizial berri bat sortu iraganeko kontsignak bizirik mantenduz. Oposizioaren errepresioan eta barne etsaia akabatzeko logikan hezi eta trebatutako poliziak agintez aldatzea ez da nahikoa. Ezinezkoa da tratu txarretan eta torturetan parte hartu duten polizia-kideak birziklatzea, horrela eginez gero eredu berria hilda jaioko litzatekeelako eta abiapuntuko portura itzultzea litzatekeelako. Herritarren kontzientzia berri bat nagusitu behar da, beti atzerriko lurretan okupazio-indar gisa jokatu duten poliziak Euskal Herritik behin betiko aterarazten dituena. Baina, era berean, beharrezkoa da euskal polizia, euskal gizarte osoaren zerbitzura egongo den polizia, zuzenbidearen mende ariko dena, gure hizkuntzan zuzenduko zaiguna, guztion eskubideak errespetatuz eta gizarteari eragiten dioten arazo larriak konpontzeko lan egingo duena eta ez interes partikular batzuen zerbitzuen arabera. Herrialdearen parte sentitzen diren pertsonek osatu behar dute polizia hori, eta ez atzerritar polizia edo militar infiltratuek. Jokabide humanista, gizartearekiko hurbila, lagunkoia izan behar dute poliziek. Esango genuke Ertzaintza orain bihurtu den horren guztiaren kontrakoa behar duela izan. Euskal gizarteko sektore zabalek arbuiatzen duten polizia eredu bihurtu baita denboraren poderioz, gazteriaren eta lan-gatazka eta mobilizazioetan dabiltzan langileekiko jarreran erakutsi duten jarreragatik. Arazoak daudenean gizarte sektore batzuen aurka zakarki jarduteko, zigortzeko eta zapaltzeko tresna bihurtu dute polizia hau, Euskal Herriaz kanpoko ordena politiko eta sozial bat ezartzeko, euskal gizartearen nahien etsai izanez.

Polizia gizartearen isla dela esaten da. Gure gizarteak balore faltak, ezaugarri autoritarioak eta irizpide errepresiboak baldin baditu, poliziak ezaugarri horiek izango ditu, halako izaera izango du, balore falta berberak partekatuz. Polizia desberdin bat posible izan dadin, beharrezkoa da aurretik gizartea ere aldatzea, paradigmak beste batzuk izatea. Eta hori gauzatzen ez den bitartean, beharrezkoa da bidea egiten joatea gutxienez. Polizia-jarduerak herritarren kontrolpean jarri behar dira, eta akademietan, kuarteletan eta polizia-etxeetan irakasten diren balioen kudeaketa gardena izan behar da, giza eskubideekiko errespetuzkoa dela bermatuz. Beharrezkoa da poliziaren korporatibismoa ez onartzea, ez dadin bihurtu edozein gizarte-aldaketaren aurkako botere faktiko berri.

Hau ez da autore honi idaztea gustatuko litzaiokeen liburua. 1961eko udan Maria Mercedes Antxeta euskal-venezuelar gazteari Donostian gertatu zitzaiona ahalik xehetasun handienekin kontatzea baitzen helburua hasiera batean. Gertaera haien kronika zehatza egin ordez eleberri forman idazteko erabakia urrats bakoitzean aurkitutako informazio faltaren ondorioa izan da. Ezin izan da Maria Mercedes gaztearen zuzeneko ondorengorik edo familiakorik aurkitu, ez Venezuelan, ez Euskal Herrian. Espainiako poliziarengandik jasan zituen torturei buruzko argibiderik ematen digun dokumentu ofizialik ez dago Venezuelan, emakume gaztearen senideak saiatu ziren arren garai hartan Hego Amerikako herrialde horretako agintarien aurrean nolabaiteko salaketa jartzen.

Espainiako artxibo ofizialetan kasua ez da existitzen, eta hori “normala” izan daiteke, Espainiako polizia-indarrek egindako tortura kasu guztiekin, orduan eta beti, ezarri nahi izan den amnesiagatik. Historia edo memoria historikoa berreskuratzeari begira ari diren pertsonen laguntzak ere ekarpen baliotsuak egin zituen, baina ez zen lortu emakume gazteari gertatutakoa leialtasunez kontatzeko aski material biltzea. Bere izena eta jasan zituen torturak beti agertzen dira Meliton Manzanas Donostiako Brigada Politiko Sozialeko buru zen garaiko biktimen inguruko lan, artikulu edo salaketan. Errepikakorra da bere kasua garai hartan Brigada Politiko Sozialak eta bereziki polizia horren buruak donostiarren eta gipuzkoarren aurka egindako gehiegikeriak salatzen direnean. Polizia-artxiboak oraindik itxita daude ikertzaileentzat, jakina, eta litekeena da horietan ezer ez agertzea; izan ere, haien lanaren helburua ez baita egia ezagutaraztea, ezkutatzea baizik, eta edozein garaitan sistema babestu duten morroiak babestea.

1961ean Maria Mercedes Antxetak jasandako torturak salatu zituen komunikabide bakarra Caracaseko “El Nacional” egunkaria izan zen. Egunkari venezuelarrak bere editorialean kontatu zituen neska gazteak jasandako tortura-metodo gogorrenak. “El Nacional” egunkariak salatzen zuen oinaze horiek «Espainiaren batasuna defendatzen ez laguntzeagatik» eragin zizkiotela Mari Mercedesi, eta edozein logika argitik kanpo zegoen hori. Izan ere, komunikabideak esan zuen moduan, «neskak ezin zuen ezer jakin, turista soila zelako Donostian».

Bazegoen agerian nahiko arrazoi, zerbait idazten hastekotan, eleberri bat idaztea erabakitzeko, gertaeretara ahalik eta gehien atxikiz, Antxetari egin zizkioten torturei dagokienean batez ere. Berarekin erabili zituzten tortura-metodo gogorrenak eleberrian islatu dira, “El Nacional” egunkariak bere editorialean ezagutzera eman zituen bezala. Hemen azaltzen diren beste tortura-metodoak egileak egindako ikerketa zabal baten emaitza dira. Ikerketa horren zatirik garrantzitsuena azken 60 urteetan Espainiako kuarteletan, komisarietan eta polizia-etxeetan, eta baita Ertzaintzaren komisarietan ere, torturatutakoen ehunka testigantzetan oinarritua da. Inplikatuek beren haragitan bizi eta sufritu zutena bere horretan islatuko da istorio honetan, eta esan behar da sufrimendu eta oinaze horietako asko eta asko oraintsukoak direla. Beraz, hemen azaltzen diren tortura-metodoak frankismoan, trantsizioan eta demokrazia garaian erabili dituzte polizia indarrek atxilotuen aurka.

Kontaketa hau fikzioa dela esan daiteke, baina benetako gertaeretan oinarrituta dagoen eta benetako gertaerak jasotzen dituen historia da. Maria Mercedes Antxetak ez zituen agian xehetasun guztietan jasan tortura-metodo batzuk, baina bai urte batzuk geroago poliziaren eskuetan erortzeko zoritxarra izan eta ankerkeria berarekin torturatu zituzten beste pertsona batzuek. Eleberria gorpuzteko dokumentazio modura aintzat hartutako testigantza horiek irakurri eta aztertzean benetan larritu da lerro hauen idazlea ere; zinez latza eta ikaragarria baita ikustea norainokoa izan daitekeen torturatzaileen krudelkeria eta inpunitatea, batetik, eta torturatuaren ezina eta oinazea, bestetik.

Larritasun oihuak, beldurra larruazal kolpatuan zehar, elektrodoek eta zigarroek erretako haragiaren usaina, heriotzaren hurbiltasunaren pertzepzioa likido zikinez betetako bainuontzi batean burua murgiltzean, kolpeen mina, mehatxuak, bakardade infinitua, inpotentzia, usainak, kateen hotsak… Sentipen horiek bere baitan bizi izan ditu autore honek dokumentatze eta ikerketa lanak iraun duen hilabeteetan. Batzuetan zalantza handiak nituen, hain handiak ezen ezin bainuen jakin aurrera egin eta lana amaitzeko adina indar izango ote nuen. Azkenean kontzientzia nagusitu zitzaidan; torturaren biktima izan direnei euskal gizarteak asko zor diela jakitearen kontzientzia batez ere. Egia zor diegu, ordaina zor diegu, inposatutako isiltasuna haustea zor diegu, eta, batez ere, bizi izandakoak bezalako egoerak berriro inoiz ez gertatzeko bermea zor diegu.

Gure aukera da torturari buruz hitz egitea iraganeko zerbait balitz bezala; gutako askok guztion askatasunen alde borrokatzeagatik iraganean sufritu dugun zerbait balitz bezala. Agian azken aukera da torturari buruz hitz egiteko jakinez ez dela berriro inoiz gertatuko… Historia nobelatu hau izan dadila omenaldi bat torturatzaileek eraildako neska gazte euskal-venezuelar batentzat, baina, era berean, izan dadila omenaldi bat tortura beren baitan jasan duten guztientzat.

2022ko uztaila.

Jon Mikel Arano ‘HERIO KARGAMENDU ETA PIKOA’

2023 27 apirila

→ Jon Mikel Arano: HERIO KARGAMENDU ETA PIKOA.PDF

ANTOLOGIA POETICA VASCA

(FRANKISMOAREN BIKTIMEI ETA ASKATASUNAREN ALDEKO BORROKARIEI OMENALDIA, GERNIKAKOAZ 50 URTE BETETZEAN, 1987)

JON MIKEL ARANO, “ARANO BELTZA”

HERIO KARGAMENDU ETA PIKOA

(“TXIKIA”-RI OMENALDI, GIZON TXIKI-HANDIARI)

Eustakio Mendizabal “Txikia”:
Herio kontrabandua dakarkiate
Nahi eta nahitaez
Heu haiz jasotzaile
Algorta-Getxon seiak eta pikoetan
Setioa hausten habilenean arratsez
Hamar gizatzar hiltzaile gris arre
Kali jainkosa zitalaren gurtzailek!

Izan ere,
Nor ez da erortzen
Behin behintzat
Aingura gisara
Gezurraren Historia
Jasan ondoren?

1973. Frankismoaren 34. “urte loriatsua”. Ostegun santu gaua. Aita gurea irrati zaharra sintonizatu nahian. BBC Londreskoa… fiiiuuu… Radio Pirenaica… urrutiko uhin hots gehiago, a ze txistuak…! Interferentziak… Aquí Radio Paris… Icí Radio France International… hainbeste eta hainbeste megaziklo/kiloziklo… entzuten geunden irratian gau hartan ere, misterio eta ilegalitate kutsu batez…

“Eta gero?”. “Borrokan hil!”. “Horrelaxe, ahotsik mudatu gabe”. La España que duele. …piñaun, piñaun!!! “Txikia hil dutela!”. Non, non? Nola? Nola? Hola?

Herio, maite haudan herio,
Halako zortez,
Non bizitzan ere izan haizen,
Baina liskarti izateagatik
Galdu duan, izanki.

Inork ulertu ez badu euskaraz:

Muerte que te quiero muerte
De tal suerte
Que en vida ya has sido
Pero por pendenciera
Has perdido.

“Aquí murió el jefe de ETA”.
Ez huen Bilbora joan nahi. Ez eta Zumalakarregik ere. Mendira, mendira! Che-rekin batera. Federico, Lauaxeta, Saseta, Txabirekin, eta hi. Eta hainbat eta hainbatekin. Urbasako Pilatosen Balkoitik amilarazitako kamioikada gizonekin. Gerokoak gero. Milioika heriotza (ez)berdin.

Guk gura diaguna
Hi gurutzeduna?
Oi Arbelaitzeko seme langile
Arbel-haitzetan erne
Basoetako olerkari lerdena
Gaizkileen beldurgarri
Haien lotsaizun handi
Robin Hood berri…

Eustaki, izorratu haute
Izorratu hautenez!
Gizon osoa hi
Erditu dituk
Milaka ama-seme
Larrua zulatu diate
Nekeen seme hi.

“Eta Eustakitoren aurpegian heriotza zen, klabao! Eta ezpain-ertz inguruak zuri-zuri”.

Eta jada ez zaiguk geratzen
Justizia egarririk
Giza justiziarenik
Bestelakoa, bestelako
Egarria, poetikoa.

Eta azkeneko kartzelatik
Zerraldotik ihes egingo
Huelakoaren beldur,
Beste horiek zuzenean
Lurperarazi hinduten.

Itsasondoko kanposantuak
Itsasontzi antza du,
Badu bai Pilotu
Eta zink-fluxua dariola.

Ontzi sentina/pontzatik gora odola
Gainezkatzen diola,
Idi-begietatik
Debekatua denaren ahoetara doakiola.

Kapitainari laket zaio
Gure ofrenda eskaintza,
Elur-ura erretzea
Langar/antzigarraren orduetan.

Itsasondoko hilerriak Nuarbekoak adineko aldapa pikotxa du, eta
“Hemendik aterako dituk ernamuinak!”, esan zian Andres Debak, ukabil goratuen desafioa, eta munduko epitafio aproposenaz estalia izan hintzen.

“Ikastola eta eliz askotan
Atea didate itxi;
Atzerritarrak ta seme askok
Lapur bat antzo ezetsi!
Nere izena apaldu arte
Ezin dute etsi…
Zer egin diet etsai bezala
hainbat nazaten gaitzetsi?!” .

Eta poema profetiko berean:

“Euskal herriko bazter denetan
Atzerrian antzo nabil…,
Ez-ezagunen artean haur bat
Bezain apal eta ixil!
Ene burua gara ez dadin
Baditut mila maratil…
Gaiztaginari lez, arrano begiz,
Etsaiak so ditut hurbil!”.

Eta kontsumatu huen biktima horren patua.

Madrilen Txikia komandoa, Carrero gero.
Makina bat aldiz jaurti genizkian
Jendetzak airera jertseak geroztik,
Zerura gorantz eup la-la!
Hamaika gauza gertatu zaizkiguk
Hainbatetan harakoaz geroztik.
Zerbait aldatu ote? Espoliazioak jarraitzen dik.

Nork ebatsi zizkian
Hire azken poemak?
Amets batean bezala
Ikusten ditiat.
Epikoak eta finak dituk.
Eta madarikazioa betierekoa
Profanatzaileentzat!

Hona hemen Eustakioren bertso batzuk:

“Gizonen pausuak itsasora
Doazen urak dira…
Bizitzaren gurpilak garamatza
Ilunpetako hobira,
Argia gautzen eta bizia
Finitzen den ur handira.

Egun-txintak gaua dakar,
Biziaren gau gordina!
Baina heriotza guztiak
Ez dute esanahi berdina.

Goiz-ihintzak sortutako lorea
Arratsean hiltzear dago…
Hala, gu ere herio segak
Denok gaitu eramango…
Baina heriotza batzuk ditugu
Besteak baino pisuago.

Herri-interesengatik hiltzeak
Mendien pisua dauka,
Baina faxisten morroi bizi eta
Zapaltzaileentzat hiltzea
Xoriñoen luma grisa baino
Pisu gutiagokoa da.

Ideal gabe morroi hiltzeak
Ez du deus ere balio…
Herriagatik hil denak aldiz
Bizitzari argi dagio…
Ur guziak ez dira gaziak
Herio denak ez herio”.

“—Zapalduen zerbitzuan
bihurtuko da ene heriotza;
kalte latza,
jarraipen gabea balitza…
-—…Entzun ezak hilobitik
Justizia datorrela herri behetik… “

“Iba acompañado de otro activista que consiguió fugarse”.

Garai gris ilunak.
`Usain´ aparta omen huen
Ez zian kalerik egin
Ez hutsik egin ziaten
Ez eta hire orduan ere.

Eta lurrak eta elurrak
Mundu honetan
Geldituko dituk
Gau gizaki izaki
Mendi eta gauza
Zaharrei begira.

“Ez haute gelditu arazi
Gure Ene bait haiz”,
Ziok memoria kolektiboak.

Eta nagusien bozeramaileek
Etsai hurkoak zakurrak
Edozeri ziok zaunka:
`Bere mugetan´ sartu denari,
Udazkeneko hosto eroriari,
Edonori zaunka,
Iraultza-gauei zaunka,
Baina gizon apal baten
Heriotza usainari ez,
Hari barrea. Hiena kiratsa.

Baina egiaztaturik zegok
Herrixka bakoitza
Herri auzo bakoitza
Euskal bailaretako
Anatomia banak
Jantziko direla
Gure koloreak
Dituen zetazko
Soineko egoskorrarekin
Lainoan bildutako
Krisalida haiei esker.
Eta adio! Oraindik ez haiz guztiz joan baino…!

Eta hik, dantzari,
Zer egiten duk hor?
Atsekabe malura eta
Destitxa esanaren dantza
Borobildua behar huen honez gero!

Txikia zuen guda izena:

“Harro hadi Kantauri itsasoa
Ta heien betiko loa
Betiko kanta zak…!”.

Collagearen osagarriak: Eustakio Mendizabal Txikia, Larrun Aldizkaria (1. Zenb. 1985), Telesforo Monzon Olaso eta Hitz etena, Jon Arano, 1992.

[berria.eus] Kartzelak kolpatutako literatura bat

2022 3 abendua

[berria.eus] Kartzelak kolpatutako literatura bat

Iñigo Astiz

2002tik 2017ra bitartean kaleratutako liburu kolektiboetako testu hautaketa bat, Jose Mari Sagardui ‘Gatza’-ren memoria liburu bat, eta Gartxoten ‘Barruan’ komikia kaleratu ditu Ataramiñek

Gartxot komikigileak sortutako Barruan komikiko irudietako bat.

«Euskaldunik?». Eta isiltasuna, oihuaren ostean. «Euskaldunik?!!». Eta bigarren saiakeraren ostean jasoko du erantzuna Odei izeneko euskal presoak barrotedun leihotik Creteileko kartzelako B moduluko patiorantz zabaldutako galderak. «Ta gueule fils de pute!». Kartzelako lehen egunak dakarren kolpearekin abiatu du Barruan komikia Gartxot marrazkilariak, eta kartzelatik atera ondorengo lehen egunak dakarren shockarekin amaitu. Azken binetan, espetxetik atera berri irudikatu du protagonista, gauez hor ere, bakarrik orduan ere, farol baten argitara. «Nolako poza!! Eta orain zer?». Komiki hori ez ezik, beste bi liburu ere argitaratu ditu Ataramiñek Durangoko Azokarako: Jose Mari Sagardui Moja Gatza-k idatzitako Zaldi berdea memoria liburua, batetik, eta Urrun da zeru urdina bilduma, bestetik, argitaletxeak 2002 eta 2017 bitartean kaleratutako testuak hautatuta.

2000ko hamarkadan ETAko kide izateagatik espetxeratutako gizon bat da Barruan komikiko protagonista. Fikziozkoa da haren izena, eta fikziozkoak dira kontatzen diren gertakariak ere, baina, egileak onartu duenez, oinarri erreala dute guztiek, Gartxotek berak bere larruan bizitakoekin eta beste euskal preso batzuek kontatutako pasarteekin osatu baitu kontakizun hori.

Autorea kalean da jadanik, baina, liburuko hitzostean azaldu duenez, ez du lana bere izen-abizenez sinatu nahi izan. «Zoritxarrez gaur egun ere preso ohiok maila askotan jasaten dugun estigmak behartu nau komiki hau ezizena erabiliz argitaratzera. Horrela ez balitz, agian nire lana galduko nuke, edota semeak arazoak izango lituzke eskolan, bikotekideak lanean… Kartzelak itzal luzea du kalean ere».

Huts egindako ihesaldia

Kartzela da, ezinbestean, Jose Mari Sagardui Moja Gatza-ren memoria liburuaren gai nagusietako bat ere. 22 urte zituela sartu zuten espetxean, 1980an, eta hamalau kartzelatatik igaro ostean, eta Parot doktrinaren eraginez aurreikusia zioten irteera eguna bi urte atzeratu ondoren, 2011n atera zen kalera azkenik, 31 urteren buruan, 52 urte zituela. Eta liburua atontzen lagundu dion Xabier Izagak azaldu duenez, «gordin» kontatzen ditu egileak, besteak beste, kartzelaldi horretan bertatik bertara ezagututako bortizkeria, sakabanaketa politikaren ondorioak eta jipoien kontaketak.

1993an Granadan [Espainia] egin zuen ihesaldi saiakera da liburuaren ardatz narratibo nagusia, eta, horrekin batera, espetxeko bestelako pasarteak ere tartekatzen ditu egileak.

Izagaren hitzetan, ordea, alderdi «epikoa» nabarmendu beharrean, alderdi «emozionala» da liburuaren muina. «Soka bat egin zuen kable batzuekin, zulo bat eginda atera zen teilatutik, harresiraino gako bat bota zuen, eta, zintzilikatu zenean, lurrera jausi zen. Besoak apurtu zituen, hankak ere bai, eta, han zaurituta zegoela, guardia zibilek jipoitu egin zuten. 1993ko martxoaren 6an izan zen hori, eta egun horretan berean, zazpi urte geroago, jaio zitzaion alaba ere: 2000. urteko martxoaren 6an. Eta, orduan, lur jota geratu zeneko egun hori helduleku bihurtu zitzaion, eta aurrera egiteko motibo. Eta hori da liburuaren zentzua».

Joseba Sarrionandiak idatzi du liburuaren hitzaurrea, Izagarena da hitzostea, eta Unai Iturriaga bertsolari eta irudigileak egin du azala.

Kolektibotasuna aldarri

Hogei urte beteko ditu aurten Ataramiñe argitaletxeak, eta, denbora horretan, euskal presoek idatzitako 47 liburu eman ditu argitara; saiakerak, nobelak, itzulpen lanak, komikiak, poemak eta bertsoak tartean direla. Haien artean dira 2002tik 2017ra bitartean urtero argitaratutako lan kolektiboak ere, eta haietan bildutako testuen antologia bat osatu du orain Jokin Urain Larrañagak: Urrun da zeru urdina.

Guztira, 150 egile baino gehiagoren lanak bildu dituzte argitalpen kolektibo horiek urteotan, eta haien arteko 71 hautatu ditu Urainek orain bildumarako. Euskarazko lanak lehenetsi ditu, eta kartzelarekin lotutako testuak hautatu ditu nagusiki. Egile bakoitzaren lan bakarra bildu du, bestalde, eta espetxean idatzitako euskal literaturari buruzko hitzaurre bat ere idatzi dio lanari. Hartan gogoratzen duenez, Bernat Etxeparek berak ere 1516an Biarnon preso emandako egonaldia aipatzen baitu Linguae Vasconum Primitae liburuan. «Kartzelako euskal literaturak ibilbide oso-oso luzea dauka, zorionez literaturarentzat, eta zoritxarrez egile horientzat».

Eta bata bestearen ondoren datoz espetxean idatzitako aipamenak edo espetxean idatzitako liburuenak Urainen hitzaurrean.

Ataramiñeko liburuak kaleratzeko, idazleen lana ez ezik, haien senideek emandako laguntza ere beharrezkoa izaten dela gogoratu du Oier Gonzalez Ataramiñeko kideak. Maiz, «kontrabandoan» atera behar izan dituztelako lanak kartzelatik. «Kolektibotasunaren aldarrikapen bat da hau, kolektibotasuna zigortuta dagoen gune batean».

Durangoko Azokan izango duten mahaian egongo dira salgai liburuak, eta baita egutegi bat ere.

→ https://www.berria.eus/paperekoa/1872/032/001/2022-12-03/kartzelak-kolpatutako-literatura-bat.htm

[naiz.eus] Ataramiñe, hogei urte «eroriaren euforiaren» berri ematen

2022 2 abendua

→ https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20221202/ataramine-hogei-urte-eroriaren-euforia-sortzailearen-lekukotasuna-ematen

Ataramiñe 2002-2017, ‘Urrun da zeru urdina’

2022 21 azaroa

«Urrun da zeru urdina
Urruntasunaren mina
Gainetik kendu ezina
Espetxeetan dauden haientzat
Besarkadarik handina
Ni urrun bizi naiz baina
Egin nahi dut alegina
Ahal badut atera mina»

Xanti Iparragirre Perurena

Gartxot, ‘BARRUAN’ [komikia]

2022 21 azaroa

«2000. hamarkadan kokatzen da Frantziako espetxeetan. Gure protagonista ETA erakundeko militante izateagatik kartzelatu dute. Ez da autobiografikoa, bizitako esperientziak agertzen dira, tokiak, jendea, kideak… baina baita ere beste kide batzuen bizipenak eta hauek patio ordu luzeetan kontaturikoak.

Komiki honek oihu ozena izan nahi du kartzelaren aurka; epaile, polizia, kartzelero, zuzendari eta sistema kriminal horren kate begi guzti horien aurka. Nire gorroto guztia beraientzako.»

Gartxot

BARRUAN • Hitzaurrea • Mikel Orbegozo

Ezkutuan dagoenari argia ematea. Espetxeko paretaren bestaldean gertatzen direnak jendearen begietara ateratzea. Kolektibo baten duintasunaren aldeko borroka bistaratzea. Honekin egingo duzu topo komiki honetan, eta hauek guztiak, beste batzuren artean, preso politikoaren ihesaldi mentalaren osagaiak dira. Bere gatibutza onartu nahi ez eta honen aurrean oldartzen denarena.

Pairatuaren kontakizuna pieza anitzeko puzzlea da, eta norberak du bere piezatxoa dagokion lekuan jartzeko eginkizuna. Ez bizipen pertsonalak kontatzeko helburu soilaz, baizik eta horren bidez kontakizun kolektibo bat ere indartzeko.

Espetxean zoriontasunaren bilaketa errebeldia ariketa da. Umorez, bizipozez, maitasunez, indarrez… elikatzen da duintasuna, eta horrekin egiten da aurrera. Baina kartzelan bizitako asko gauza intimo eta kontatzeko zailak dira. Senideen gaixotasun edo heriotzak urrunetik bizitzea, eguneroko zailtasunei aurre egitea, norberaren muga eta ezintasunekin topo egitea, monotoniaren gristasunari buelta emango dion alaitasun bat eraikitzea… Hau dena, honetaz hitz egiteko gai ez bagara, paretetan lurperatuta geratuko da.

Ba hori da komiki hau. Pareten arteko arrakala, zure begia gerturatu eta zirrikitutik euskal presoek bizitako egoerak irudikatzeko aukera ematen dizuna. Ahal balu, espetxeak gustora estaliko luke zementu geruza berri batez… baina ez! Esku artean duzu! Mila esker barnealdera begiratu eta lekuko deseroso bat izateagatik.

Mikel Orbegozo

Jose Mari Sagardui Moja «Gatza», ‘Zaldi Berdea’

2022 21 azaroa

Egiteko leku aproposean idatzi zuen Jose Mari Sagarduik narrazio hau, kartzelan ia 31 urte zeramatzala, ordu arte saiatu gabe zuen hanka egiteko moduari helduta, betiere kaleko askatasuna eta bertako eta barruko lagunak gogoan. Hiru hamarkadan hainbat aldiz saiatu zen ihes egiten, eta haietako batean erreka jo zuen. Ez zuen erraz ahaztuko egun hura, eta une batez askatasuna usaintzeko bide eman zion saio haren berri ematea erabaki zuen, beraz, batez ere zulo ilun eta beti urrun haietan izandako sentipenak, milaka euskal herritarren sentipen direnak, harresietatik kanpo barreiatzeko asmoz. Gogoak denboran aurrera eta atzera eginez, bertatik bertara bizi izandako hainbat gertakari ezagunen eta hamaika pasadizo ezezagunen berri ematen digu narrazio gordin bezain hunkigarri honetan. Bereziena, Granadako espetxean huts egin zuen ihes saioaren zazpigarren urteurren eguna, Gatzaren alaba jaio eta Zaldi Berdea sortu zenekoa.

 

GATZAREN HARIA • Hitzaurrea • Joseba Sarrionandia

Euskarazko hitz bat erakutsi zidan Gatzak:

—Koiu!

—Zer dok koiu?

Koiu!, Gatzak Arratiar jatorrikoa zuen familia eta koiu esaten zuen, hartu esan beharrean.

Puerto de Santa Mariako zigor zeldetan, preso komunek El Palomar deitzen zuten goialde hartan, behin baino gehiagotan suertatu ginen bata bestearen alboan.

Teknika bat zegoen zigor zeldetan gauzak leihorik leiho pasatzeko. Hari bat jaurtitzen zen, hariaren puntan pisuren bat, abisatuak besoa ahalik eta kanporen atera behar zuen, pisua besoaren gainetik pasatzean hariari heltzeko. Behin haria konpartituta, edozer pasa zitekeen: esne botila, liburua, ogi zatia, playboy, edo sagar bat…

Batzuek hari hauskorrak erabiltzen zituzten eta, haria apurtuz gero, zena zelako gauza erortzen zen lurrean itzelezko zarata egiteko. Gatzaren haria lodia izaten zen eta ez zen apurtzen.

Mantarena, akorduak okerrik esaten ez badit, Carabanchelgo mutinaren ondoren izan zen. Goizean goiz, Puerto de Santa Mariara trasladoa abisatu zutenean hasi zen jaikialdia: galeriako ateak itxi, barrikadak eraiki, sarrerako zaborrontziei sua eman… Laster ilundu zen dena, eta han ibili ginen ito beharrean luzaroan. Azkenean, polizia tropa bereziak sartu ziren…

Puerto de Santa Mariarakoak, esposaturik eta keaz belz-belzturik, kolpe-bidea egiten zigutela eraman gintuzten trasladoaren furgoietara. Maletarik gabe, ezer gabe heldu ginen Puertora, eta zuzenean sartu gintuzten zigor zeldetara. Leihotik deitu eta, Gatza nuen albokoa, ezkerraldean. Hiru, lau, bost, egunak emango genituen larrua garbitzen eta kedarra birikietatik atera ezinik eztulka.

Halako batean, Gatzak koiu esan, nik besoa atera eta, hariari lotuta, Leon Tolstoi-ren Resurrección eleberria pasatu zidan. Nobela lodi bat.

–Nundik atara dok hau?

-Alboko zeldara etorri dan bati eskatuta, liburua hobeto aprobetxatuko dok hik.

Komunerako erabiltzen zituela orriak bestaldeko preso komun batek, bestaldeko bizilagunak. Liburuak azkenengo berrogei edo berrogeita hamar orrialdeak falta zituen, hain zuzen. Liburuaren hasierako orriak oso ondo zeuden beste mundu eta beste sasoi batera sartzeko…

Jauntxo gazte bat, Dmitri Ivanovitx Nejliudov, bere sorlekura itzuli da, Nizhni Nóvgorod izeneko herritik hurbil. Bizimodu lasaia du lagun onekin, eta laster ezkondu behar du familia noble bateko alabarekin. Militarra da eta goi mailako etorkizuna aurreikusiko lioke edozeinek. Baina, Armadara itzuli orduko, epaile moduan konbokatu dute tribunal bat osatzeko. Ustekabean, bere lehenengo neska-laguna da auzipetua, Ekaterina Maslova. Nejliudov jauntxoak, maiteminduetara jolastu ondoren, engainatu eta abandonatu egin zuen neskamea. Neska prostitutara jausi zen. Orain, Nejliudoven tribunalak neska hori gogor kondenatzean, hasiko da jauntxo ondoeza…

Bi edo hiru bider irakurri nuen eleberria, harik eta falta ziren orrialdeetaraino.

Gatzak ez zuen leitzen, aspertu egingo zen eta, lantzean behin, koiuka hasten zen:

–Nundik atera dok laranja hau?

–Hor, beste komun bat etorri dok eta, badakik…

Hariak komunetik behera botatzen ziren, ustekabeko katxeoren batean harrapatuak ez izateko.

Baina, handik laster koiu entzuten zen berriro. Gatzaren haria hartzen nuen, eta hara, esnea, plastikozko ur-botila txiki batean.

-Nundik atara dok hau?

-Badakik.

Gatzaren koiu bakoitza sorpresa baten anuntzioa izaten zen.

Baina, gauerdi batean, katxeo jenerala heldu zen ustekabean. Zarata entzun zen pasiloetan, jaiki orduko ateak ireki zizkiguten. Zeldetatik korridorera atera, hormari begira jarri gintuzten, eskuak horman gora altxatuta, eta funtzionarioak gure zeldak errebisatzera sartu ziren. Hormaren kontra, Gatza eskuinaldean nuen pasiloan, harantzago komun bat, gero beste euskaldun bat…

Atzean, funtzionarioak ziegak errekistatzen, gauzak bota eta apurtu ere egiten zituzten entzuten zen zaratagatik. Bat-batean, funtzionarioa irten Gatzaren zeldatik geu bion artean paratzeko trapu bat erakusten.

–¿Y ehto?

Toalla bat ematen zuen. Toalla txiki bat ematen zuen, baina apur bat luzea. Kartzelako manten kolorekoa. Gatzaren manta zen, baina goitik behera ehuneko 80-edo hariz gabetua.

–¿Que eh ehto?

Bigarren astean edo, moduluetatik arropa batzuk heldu ziren. Artean, kamiseta bat urdin iluna, Harvard unibertsitatekoa, Nenerena.

Irakurri nuen Resurrección laugarrengoz, eta bosgarrengoz, laurehun eta ez auskalo zenbatgarren orrialdean bat-batean eteten zen arte… Nejliudov Katiusharen ondoezaren eragilea sentitzen da, haren alde zer egin ez dakiela, baina bien arteko harreman sentimentalaz baino gehiago da aberatsez, laborariez, legeen injustiziez, kartzelazainez…

Ez dakit hamabost egunetara, edo bi hamabost egunetara atera gintuzten zigor zeldetatik eta jaitsi ginen modulura. Jaistean ikusi nuen lehenengoa Xabier Izaga izan zen.

–Eskerrik asko hire kamisetagatik.

–Heurea duk –erantzun zidan Nenek bere urduritasun eskuzabal irribarretsuarekin.

Poz handia ematen dit hemen prologoan berriro topo egitea Gatza idazlearekin eta Xabi editorearekin, pozik berriro elkartzeko suertea izan dugulako, kartzelatik urrun; espero dugu. Barruan geratu direnak ere libre aterako direla espero dugun artean.

Joseba Sarrionandia Uribelarrea

Jon Esturo & Maximo Aierbe, «XAKE»

2022 21 azaroa

→ gari2017.wordpress.com: XAKE, Soriako kartzelatik

→ susa-literatura.eus: [Jokin Urain] Xakea

→ gari2017.wordpress.com: XAKE, Soriako kartzelatik

Xakeari buruzko euskarazko lehen liburua Jon Esturo eta Maximo Aierbe euskal presoek idatzi zuten, Soriako kartzelan. Debarrak eta ataundarrak sei hilabeteko lanari 1982ko otsailean eman zioten amaiera, eta hiru urte geroago argitaratu zuten, Debako Irakaskuntza eta Kultur Aurrerapenaren Aldeko Elkartearen laguntzarekin. Juan Karlos Alberdi Krakas lagunak espetxe berean idatzitako hitzaurrean nabarmendu zuenez, “liburuaren asmoa, kasu, ikastoletan, gazte eta zahar artean hain garrantzizkoa, pedagogikoa eta lagungarria daitekeen joko baten bultzatzea litzateke”.

Egileek ere lanaren sarreran adierazi zituzten asmoak. Liburuak “helburu orokor hau du: xakea euskararen arloan sartzea”, eta behin urrats hori eginda, “xakea ikastoletan sartzea da gure asmoa”. Xakea euskaraz lantzeko zegoen hutsunea bete, horretarako terminologia adostu, eta xakea euskarazko irakaskuntzara zabaldu nahi izan zuten.

Sarreran bertan aletu zituzten hiru kontuak. Lehenik, hutsunea: “Soriako espetxean daramagun eginkizun garrantzitsuenetariko bat euskara lantzea izanik, eta orain arte xakeari buruz ez dela ezer egin ikusirik, hau euskararen arlora eramatea pentsatu genuen. Xakea dugu hemengo aktibitateetariko bat. Zenbait lehiaketa ere jokatu izan ohi ditugu, denbora ere nolabait pasatu beharra dugu-eta. Baina beti erdaratik hartutako deiturak erabiliz, noski. Baina hori gure artean ez genuen ontzat hartzen eta euskaratzearen lanari ekin genion. Hara nola diren gauzak, eta berehala hasi zen JAIEGINgo JOKA EZAZU XAKEAN JAIEGINEKIN. Eta hori izan zen azken bultzada eman ziguna”.

Hutsunea betetzeko lanean hasita, xakerako euskarazko terminologia erabaki behar izan zuten: “Oztopo handiak izan ditugu lan hau osatzeko. Alde batetik ez genuen inongo terminologiarik euskaraz, eta bestetik, gauden egoeran egonik ez dugu hau leku egokiena ikerketarako. Beraz, eskuartean genuen material apurraz baliatu behar izan dugu, hots: gaztelania, frantsesa eta ingelesko liburuetatik”. Lanik handiena itzulpenak “eta liburuetatik hartutako zirrimarrak” izan zirela aitortu arren, “lehen pausoa eman dugulakoan gaude, batez ere, eta hau da liburu honen zeregin garrantzitsuena, arau eta terminologia mailan” zioten egileek.

Hirugarrenik, xakea eta hezkuntza uztartu eta xakea eskoletan lantzearen garrantzia nabarmendu nahi izan zuten.

“Xakearen hezkuntzako balioa pedagogiko arloaren maila guztietan da preziatua. Bere praktikak, oroimena, irudimena eta kontzentrazioa bizkortu eta aztertzen, arrazoitzen eta, honen ondorioz, erabaki sendoak hartzen ohitarazten duela gauza jakina da. Hitz batean esanda, zaildu egiten du pertsona.

Xakeak onura handiak ditu hezkuntzarako eta, gainera atseginez egiten den gauza da, hots: jostotuaz, dibertituaz. Egun, xakeak harrera ezberdina du mendebalean eta, nolabait esateko, ekialdean. Herri kapitalistetan, kasu gehienetan behintzat gutxiengoen esku dago xakearen hedadura. Orokorki, gobernuek emandako dirulaguntzen mende daude federagintza estatalak eta hori beti urria izanik, taularen arteak gazteriaren hezkuntzarako duen garrantzitik at dagoen zerbait gertatzen da xakea.

Baino zeharo alderantziz gertatzen da komunista deituriko herrietan, dirulaguntza handiak ematen dituzte gobernuek eta ahalik eta jokuaren hedadura zabalena lortzeko helburuz ari dira lanean. Xakea da herri hauetan gaztekoen jostagailurik garrantzitsuena. Eta maisu bereziak dituzte horretarako. Honetaz gainera urte oro antolatzen dira mintegiak udako oporretan. Hauetan jokalari iaioenak hartzen dute parte, eta hauetatik ateratakoak dira Petrosian eta Spassky txapeldun ohiak, eta egungo txapelduna, Karpov, ere bai. Dudarik gabe Errusia dugu gisa honetako hezkuntzaren plangintzarik hoberena duen herria. Bigarren mailako ikastoletan aurkitzen da zehazki antolaketa ofizialaren oinarria. Hauetan, ikastola bakoitzak bere irakaslea duelarik, ikasleen arteko lehiaketak, ekipoak osatu, inguruko herrien konparaketak eta hainbat eta hainbat aktibitate aurrera eramanaz, beren zentzumenak hezi ezezik, xakea indartu ere egingo dute”.

Horrela, “xakea ikastoletan sartzea” erraztu nahian, lau ataletan banatu zuten liburua: lehenengoan xakearen historiaren nondik norakoak laburtu zituzten; bigarrenean, xakerako euskarazko terminologia zehaztu zuten; hirugarrenean, xakean jokatzeko oinarrizko arauak gogoratu zituzten, hasiberrientzat; laugarrenean, azkenik, ordura arteko xake partida sonatuenak bildu zituzten.

Euskarazko idazle presoei eta preso idazleen lanei buruzko ibilbide ederra da Jokin Urainek Dueñaseko kartzelan idatzitako Ez dago etxean (Susa, 2010) liburua. Bernat Etxepare, Joan Amendux, Juan Inazio Iztueta, Martin Larralde Bordaxuri edo Etxahun Barkoxerekin hasi eta gaur egun arte giltzapetik argitara ekarritako lanak bildu zituen mendarotarrak, eta Xakea atalean Aierberen eta Esturoren liburua izan zuen hizpide, azken honek liburuaren sormenari buruz erantzundakoekin osatuta:

«Ni nahiko sartuta ibili nintzen xake munduan, eta jendeak bidaltzen zizkigun xake liburuak. Gainera, Eginek txapelketa bat plazaratu zuen orduantxe. Partida bateko jokaldiak asmatu behar ziren, eta guretzako sekulako giroa zen astero-astero puntuak irabaztea eta egunkarian azaltzea. Giro horretan bilduta erabaki genuen nola gorpuztu liburua: xakearen historia ezkutua aipatu beharko zen; xakelari ospetsu garai ezberdinetakoak; eta zergatik ez euskal xakelariak? Baina, garrantzitsuena xakearen hiztegia; hau da, nola izendatu piezak eta zergatik. Eta hasiberrientzat (umeentzat alegia) lehen urratsak. Sei hilabete izan ziren, egunero zerbait aurreratuz. Sekulako folio sorta pilatu genuen eta, kontsulta asko egin ondoren, niri egokitu zitzaidan kalera ateratzea handik hilabete batzuetara. Pakete osoaz irten nintzen, eta gero argitaratu».

Gaur egun, Jon Esturo xake jokalaria, prestatzaile fisikoa eta xakean aditua da. Soziologia eta Zientzia Politikoak ikasi ostean, Gorputz Hezkuntzan lizentziatu zen, atletismoko entrenatzaile titulua lortu zuen, eta goi errendimenduari buruzko masterra egin zuen. Xakea hautatu zuen master amaierako lana egiteko, eta goi mailako xake jokalarien gorputzek, garunek eta bihotzek txapelketetan nola erantzuten duten aztertu zuen.

Maximo Aierbek sorterriko kopla eta kantu zaharrak bildu eta argitaratu zituen, eta gaur egun Ataungo Eate abesbatzako zuzendaria da.

Juan Karlos Alberdi Krakas Herrera de la Manchako kartzelan hil zen, 1988ko otsailaren 15ean. Bertsio ofizialaren arabera heriotza naturala izan zen, eta biriketako endema baten ondorioz hil zen, bat-batean. 30 urte zituen. Egun hartan, Sokolov, Karpov, Kasparov, Spassky eta abar munduko xake txapelketan lehian ari ziren, Frantziako Belfort hirian.

Erreferentziak:
· Jimenez, Edorta: Xake. Susa aldizkaria, 1989ko ekaina. Kritiken hemeroteka.
· Ibaibarriaga, Asier: Xake euskarari. erabili.eus, 2003.04.11
· Urain, Jokin: Xakea, in Ez dago etxean. Susa, 2010.
· Xakearen nondik norakoak Jon Esturo eta Leontxo Garciarekin. Helmuga. ETB. 2020.12.12.

→ susa-literatura.eus: [Jokin Urain] Xakea

Aierbe ataundarrak eta Jon Esturo debarrak elkarlanean idatzi zuten Xake liburua Soriako espetxean. Pentsatzekoa izan behar zuen, non eta kartzelan sortuko zela lehenago edo geroago horrelako zerbait.
Liburuaren aitzin-solasa J.K. Alberdi Krakasek sinatua dago 1982ko otsailaren 23an, Sorian, eta hitzaurre horren ondoren beste sarrera bat dakar: «Soriako espetxean daramagun eginkizun garrantzitsuenetariko bat euskara lantzea izanik, eta orain arte xakeari buruz ez dela ezer egin ikusirik, hau euskararen arlora eramatea pentsatu genuen. Xakea dugu hemengo aktibitatetariko bat. Oztopo handiak izan ditugu lan hau osatzeko. Alde batetik ez genuen inongo terminologiarik euskaraz, eta bestetik, gauden egoeran egonik ez dugu hau leku egokiena ikerketarako. Beraz, eskuartean genuen material apurraz baliatu behar izan dugu, hots: gaztelania, frantsesa eta ingelesezko liburuetatik. Beraz, originaltasun gutxiko liburua dugu hau. Lanik handiena itzulpena eta liburuetatik hartutako zirrimarrak dira. Eta akats handiak izango dituela ez dugu zalantzan jartzen, baina lehen pausoa eman dugulakoan gaude».
Urte batzuk joan dira ordutik, eta Esturori eupada egin diot; zintzo asko erantzun dit:
«Gure Soriako egoera aldakorra zen, baina momentu onenetan, bilerak egin genituen eta baita erabaki ere komenigarria zela ikastaroak egitea, irratiak ez piztea une jakin batzuetan izan ezik, eta 21 eguneko jardueratan sartzen ginen. Gehienek euskara ikasten zuten (maila ezberdinetan) eta, horren harira, Aierbe eta biok, batzuetan itzulpenak eginez eta bestetan jokatuz, animatu ginen xakeari buruzko lan hori egitera.
«Arrazoiak: Beti izan dugu eztabaida bat. Buruan darabilkizun hizkuntzan arituz askoz gehiago hausnartzen baduzu, zergatik xakean ari garenean jo behar dugu beti erdarara? Euskaraz bizitzeko asmo horretan, gure bizitzako esparru guztietara euskara ekartzea genuen asmoetako bat.
«Aierbek oso ondo kontrolatzen du hizkuntza, gustatzen zaio jokoa, nahiz eta gehiago gustatu nola jokatzen genuen ikustea berak jokatzea baino (ez baitzaio batere gustatzen galtzea).
«Ni nahiko sartuta ibili nintzen xake munduan, eta jendeak bidaltzen zizkigun xake liburuak. Gainera, Eginek txapelketa bat plazaratu zuen orduantxe. Partida bateko jokaldiak asmatu behar ziren, eta guretzako sekulako giroa zen astero-astero puntuak irabaztea eta egunkarian azaltzea. Giro horretan bilduta erabaki genuen nola gorpuztu liburua: xakearen historia ezkutua aipatu beharko zen; xakelari ospetsu garai ezberdinetakoak; eta zergatik ez euskal xakelariak? Baina, garrantzitsuena xakearen hiztegia; hau da, nola izendatu piezak eta zergatik. Eta hasiberrientzat (umeentzat alegia) lehen urratsak.
«Sei hilabete izan ziren, egunero zerbait aurreratuz. Sekulako folio sorta pilatu genuen eta, kontsulta asko egin ondoren, niri egokitu zitzaidan kalera ateratzea handik hilabete batzuetara. Pakete osoaz irten nintzen, eta gero argitaratu.
«Xehetasun gehiagoz ari naiteke, baina zein zaila eta eztabaidatsua izan zen xake mugimenduak euskaraz nola idatzi erabakitzea!
«Orduan oraindik sistema deskribatzaileaz idazten zen; ondoren algebraikoa nagusitu zen. Adibide bat:

a) deskribatzailea: Peoia Erregearen 4ra 1.P – E4
b) algebraikoa: 1.e4

a): Zalduna, Errege Alfilaren 3ra 2.Z – EA3
b): 2. Z f3

«Guk, ingelesek erabiltzen zuten genitibo berdina erabili genuen eta ondo geratu zen korapilo hori; baina ondoren dena sinplifikatu zen algebraikoaz. Dena den, garrantzia handiko kontua zen eta da oraindik nola izendatu piezak.
«Orduko giroaz, zer kontatu… Batzuetan bakarrik izan genuela horrelako gauzak egiteko aukera, baina ondo antolatuta geundenean eta aktibitatea zegoenean…».
Hemen eten dut Jonena, eta eteten dut neurea. Berandu baita gauean, beste hark esan zuen moduan.

Mezu zaharragoak »

Katalogoa

FLOR DE ARAGUANEY
Martin de Aranezio
Ataramiñe
2024



PIZPIRRI
Ataramiñe
2024



ARAGUANEY LOREA
Martin de Aranezio
Ataramiñe
2023



ZALDI BERDEA
Jose Mari Sagardui Moja
'Gatza'
Ataramiñe
2022



BARRUAN
[Komikia]
Gartxot
Ataramiñe
2022



URRUN DA ZERU URDINA
Ataramine 2002-2017
Ataramiñe
2022



ORALE COMPADRE...
¡NOS VEMOS EN IPARRALDE!
Arantza Eziolaza
Ataramiñe
2021



GURE AMA-LUR
FEMINISTA DA
Ibon Muñoa
Ataramiñe
2020



ZALDI ZORO
Mari Sandoz
Eusk.: Aitor Fresnedo
Ataramiñe
2020



BASATZA
Hodei Ijurko
Ataramiñe
2019
irakurri / deskargatu



AMONAREN IPUIN MAGIKOAK
Joseba Erostegi
Ataramiñe
2019
irakurri / deskargatu



GURE MEMORIA,GURE HISTORIA
Ibon Muñoa
Ataramiñe
2019
irakurri / deskargatu



EGIA BATEN EGUNEROKOA
Oier Goitia
Ataramiñe
2018
irakurri / deskargatu



HAMAIKA DESIO UTOPIARAKO
Ibon Muñoa
Ataramiñe
2018
irakurri / deskargatu



TXORI MEZULARIAK
Joseba Erostegi 'Eltzikorta'
Lorea Erostegi
Ataramiñe
2018
irakurri / deskargatu



ATARAMIÑE'17
2017
irakurri / deskargatu



ERREZEL BERDEAK
Jexuxmari Zalakain
Ataramiñe
2017
irakurri / deskargatu



UDABERRIAN BIZIKO GARA
Ibon Muñoa
Ataramiñe
2017
irakurri / deskargatu



AXELKO ETA OTSOKO BERTSOTAN
Xabier Ugarte
Kepa Etxeberria
Ataramiñe
2017
irakurri / deskargatu



ATARAMIÑE'16
2016
irakurri / deskargatu



HAIZEA
Hainbaten artean
Ataramiñe
2016
irakurri / deskargatu



KUKU ERLOJUA
Kepa Etxeberria
Xabier Ugarte
Ataramiñe / Etxerat
2016
irakurri / deskargatu



HAIZEA ETA LIZAR MAGIKOA
Ataramiñe / Etxerat
Kepa Etxeberria
Xabier Ugarte
2016
irakurri / deskargatu



BIDEAN GAUDE,
AURRERA GOAZ,
JOAN ZIRENEKIN
Ibon Muñoa
2016
irakurri / deskargatu
Bideoa



KARTZELAKO KRONIKAK
Jexuxmari Zalakain
2016
ePub
deskargatu



ATARAMIÑE'15
2015
irakurri / deskargatu



ILARGIRAINO
Mikel Orbegozo
2015
irakurri / deskargatu



BURDIN ELORRI ARANTZETAN
Joseba Arregi Erostarbe
2015
irakurri / deskargatu



ATARAMIÑE'14
2014
irakurri / deskargatu



URTE ILUNAK
Nelson Mandela/Ekaitz Sirvent
2014
irakurri / deskargatu



ATERA
Liburua + CD
2014
irakurri / entzun



AINARAK HERRIRA
ITZULIKO DIRA
Ibon Muñoa
2014
irakurri / deskargatu



ATARAMIÑE'13
2013
irakurri / deskargatu




AGURRA ETA OHOREA
Euskal militanteen heriotza kronika
Jokin Urain
2013
irakurri / deskargatu




Z²
Mikel Antza
Antzerkia
2013
irakurri / deskargatu




PRESO NAGO 2
Mikel Orbegozo
komikia
2013
irakurri / deskargatu




AMETSEN TXOKOAN
Musika CD
2012
entzun / deskargatu




ATARAMIÑE 12
2012
irakurri / deskargatu




FAKIN XOKONA
poemak
Oier Goitia
2012
irakurri / deskargatu




SASIAN BARNA
nobela
Xabier Makazaga
2012
irakurri / deskargatu




KANDELA BAT PIZTEKO BEHAR DENA
Testua: Mikel Antza
Irudiak: Iker Moreno
2012
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 11
2011
irakurri / deskargatu




ESPETXETIK AT
komikia
Borxa Urberuaga
2011
irakurri / deskargatu




AMETSEN TXOKOAN BIZI NAIZ
Ibon Muñoa
2011
irakurri / deskargatu




BAKARMORTUKO KRONIKAK
Mikel Antza
2011
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 10
2010
irakurri / deskargatu




PRESO NAGO
komikia
Mikel Orbegozo
2010
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 09
2009
irakurri / deskargatu




PENUMBRAS DE UN AYER
Iñaki Ojeda
2009
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 08
2008
irakurri / deskargatu




KARTZELAKO NEURRIAK
Urtzi Zubizarreta
2008
irakurri / deskargatu




Mendian gora, mendian behera, Euskal Herrian zehar
mahai-jokoa
Zorion Zamakola
2008




ATARAMIÑE 07
2007
irakurri / deskargatu




ZIMAREN ABENTURAK
Belen Gonzalez/Kepa Etxebarria
2007
irakurri / deskargatu




CLAUDE GUEUX
Victor Hugo/Zorion Zamakola
2007
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE KANTUZ
Musika CD
2006
entzun / deskargatu




ATARAMIÑE 06
2006
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 05
2005
irakurri / deskargatu




AZERI GOSETIA
Kepa Etxebarria
2005
irakurri / deskargatu




LUNAREN GOIZTIRI
Juan Luis Mugertza
2005
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 04
2004
irakurri / deskargatu




SEINERI AURREZ AURRE KONTATURIKO IPUINA
Joxe Blanco
2004
irakurri / deskargatu




GOSEA LAGUN, LAGUNA
Segapoto kolektiboa
2004
irakurri / deskargatu




KARTZELAKO LEIHOTIK
Joseba Arregi
2004
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 03
2003
irakurri / deskargatu




EL SILENCIO DEL INFIERNO
Fernando Alonso
2003
irakurri / deskargatu




ATARAMIÑE 02
2002
irakurri / deskargatu




BURDINEN ARTEKO HERRIA
Amnistiaren Aldeko Mugimendua, 2009
irakurri / deskargatu




ESKULARRUAK EROSTERA
Nankichi Niimi / Urko Labeaga
Amnistiaren Aldeko Mugimendua, 2007
irakurri / deskargatu




AURRERA NEKEZ EGITEN BAITU HERDOILDUTAKO ORRATZAK...
Xabier Aranburu
Etxerat, Bota Punttuba, Noaua!, 2006
irakurri / deskargatu




OROIMENA ALA IA EZER EZ
Askatasuna, 2006
irakurri / deskargatu




LUGARITZEN
Etxerat, 2005
irakurri / deskargatu




KALERA
Amnistiaren Aldeko Mugimendua, 2004
irakurri / deskargatu



KALERA
bideoa
Amnistiaren Aldeko Mugimendua, 2004
ikusi / deskargatu :




KARTZELAKO LANAK
Jon Etxeandia
Amnistiaren Aldeko Mugimendua, 2001
irakurri / deskargatu




GARTZELATIK
Jon Tapia
Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1999
irakurri / deskargatu




GOGOETA BIZIAK
Fernando Soto
1994
irakurri / deskargatu




PELLO MARIÑELARENA
Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1993
irakurri / deskargatu




IZAINA
Jokin Urain
Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1990
irakurri / deskargatu




LA CUENTA DE LOS PASOS
Xabier Sanchez Erauskin
Vosa, 1988
irakurri / deskargatu




DIEZ AÑOS DE TORTURA Y DEMOCRACIA
Eva Forest
Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1987
irakurri / deskargatu




INTXAUR AZAL BATEN BARRUAN eta EGUBERRI AMARAUNA
Puerto de Santa Mariatik
Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1983
irakurri / deskargatu




ASKATASUNAREN IBILALDIA
Jokin Apalategi
Elkar, 1978
irakurri / deskargatu




"Operación Poncho"
LAS FUGAS DE SEGOVIA
Angel Amigo
Hordago, 1978
irakurri / deskargatu




TESTIMONIOS DE LUCHA Y RESISTENCIA
Eva Forest
Mugalde, 1977
irakurri / deskargatu




PRISION DE SEGOVIA
Julen Agirre
Mugalde, 1976
irakurri / deskargatu




BALADA DE CARABANCHEL
y otros poemas celulares
Alfonso Sastre
Ruedo Ibérico, 1976
irakurri / deskargatu




HERRIALDE BERDEA
Jonan Aranguren Iharra
Jose Benito Mujika Xenki
1974
irakurri / deskargatu

Bilatu blog honetan:

Kartzela kontuak

→ Etxerako kunda ←

→ Kafe expreso ←

→ "Txabolotik" bloga ←

→ #EspetxeanIdatziak ←




irakurri / deskargatu

Euskal Preso Politikoen Kolektiboa

• Burdinen arteko herria :: liburua ::
• Kalera 2004 :: liburua :: bideoa
• BARRUTIK aldizkaria 1989-1993
• Argazkiak. Euskal preso politikoak 1983
• Ongi etorri!
• Wikipedian

kalerainfo aldizkaria [kalerakalera.eus]

• kalerainfo 16 2021 uda
• kalerainfo 15 2021 udaberria
• kalerainfo 14 2020 negua
• kalerainfo 13 2020 udazkena
• kalerainfo 12 2020 udaberria
• kalerainfo 11 2019 negua
• kalerainfo 10 2019 udazkena
• kalerainfo 09 2019 uda
• kalerainfo 08 2019 udaberria
• kalerainfo 07 2018 negua
• kalerainfo 06 2018 udazkena
• kalerainfo 05 2018 uda
• kalerainfo 04 2018 udaberria
• kalerainfo 03 2017 negua
• kalerainfo 02 2017 udazkena
• kalerainfo 01b 2017 uda
• kalerainfo 01 2017 uda

Presoen egoera

• Presoen zerrenda
• Espetxeetako helbideak
• Espetxeetako mapa
• Etxerat. Dossierrak
• Etxerat. Hilabetekaria
• Etxerat. Seihilerokoa
• Etxerat. Urtekoa
• Etxerat. Bideoak
• Jaiki Hadi. Txostena
• Dispertsioa. Ikasketak

Jarraitu

• 
  RSS jarioa
• 
  mastodon.eus
• 
  Literatura koadernoak
• 
  @ataramine
• 
  Jaso bidalketa berriak e-postaz

Kontaktua

Atalak

• Artikuluak
• Ataramiñe
• Aurkezpenak
• Ekitaldiak
• Espetxea eta Literatura
• Espetxeko gutunak
• Iheslariak
• Katalogoa
• Liburuak
• Musika
• PDF
• Presoak
• Sailkatugabeak
• Twitter: #EspetxeanIdatziak
• Info7: Galtzetan gordetzeko

Admin

• Hasi saioa
• Wordpress
• XHTML

Creative Commons
lizentzia baten menpe




Software librea
erabiltzen dugu



TOR projektua