Euskal preso politikook eguneroko zereginak zuek ondratzeko egiten ditugu. Kalean aktiboak izan nahi dugu, gatazka demokratizatzeko eta 2011. urtean hasi zen prozesua bermatzeko. Ni bertso sorta eta olerkiekin horixe egiten saiatzen naiz. Datorren urtean, Eibarren, hori egin nahi nuke. Agian idazten, baina hori askatasunaren esku lagako dut.
Nire bertsozaletasuna poliki zertu zen.
Haurtzaroa 1958-1972
Gure etxean, gurasoak euskaltzaleak zirelako, gure ama hizkuntza euskara izan zen. Euskal kultura eurek erositako entziklopedia eta euskal abeslarien diskoei esker dastatu genuen. Halaber, Arrate eta Loyola irratiek, eta urtero maiatzean (gaur legez) antolatzen zen Euskal Jaiak ere izan zuten garrantzia.
Eibarren, ikastetxean eta kalean, lagunekin gaztelaniaz mintzatzen nintzen. Nik uste nuen gure familian bakarrik mintzatzen ginela euskaraz.
Bertsolaritza ez nuen etxean ezagutu. Bertsolariak Arrateko Egunean, Urkizun sanpedroetan edo Euskal Jaian entzungo nituela uste dut, baina ez nituenez arauak ezagutzen, eta ez nekienez zein zen kulturaren arlo horren arima ere, ez nituen nire gogoan aterpetzen.
Hamalau urterekin konturatu nintzen euskara mordoilotzen hasi nintzela. Hori dela eta, telebistaren aurrean jartzen nintzenean, gaztelaniazko hitzak eta esaldiak euskaratzen hasi nintzen.
Euskararekiko neukan kezka kalean lagunekin konpartitu nuenean, euretariko batzuk euskaraz mintzatzeko gai zirela ohartu nintzen.
Ordutik aurrera eurekin euskaraz mintzatzen hasi nintzen, eta, kalean, jakin zezakeen edonorekin.
Fraideen ikastetxean ez zeukaten euskal kulturak eta euskarak lekurik. Han ikasten nuen kultura bakarra espainola zen, frankistena. Niretzat Burgosko prozesua arte, Franco jainkoaren hurrena zen. Maitasun hori ez nuen etxekoekin konpartitzen. Bi mundu ezberdinetan bizi nintzen. Korazonistetan salbuespen bakarra latineko Don Pedro irakaslea izan zen. Eskolako ordutegitik kanpo erakusten zigun nahi genuenoi. Hala ere, bertsolaritzaren mundutik at bizi nintzen.
Nerabezaroa 1973-1976
Korazonistak joan egin ziren Eibartik eta La Sallen hasi nintzen ikasten. Franco oraindik bizi zenez, euskara hutsaren hurrengoa zen han ere. Kalean, berriz, euskal kultura eta euskara indartzen hasi ziren Euskal Jaia, Kirol Elkartea, ikastola, gau-eskola, eta Arrate Kultur Elkarteari esker. Bestalde, Eibarren, abade gazte aurrerakoien eskutik, lagun batzuk gure historia eta euskara batua ikasten hasi ginen. Euretariko batek (Jesus Mari Arrieta) EnekoAritza liburua (berak idatzitakoa) ekartzen zigun, euskaraz irakurtzen ikas genezan.
Ikasle txarra nintzenez, La Salletik Institutura joan nintzen. Han, larunbatetan, Hasier Etxeberria zenarekin, Euskal Herriko historia ikasten genuen, eta kontzientzia nazionala eta soziala piztu zitzaidan.
Igandeetan, Loyola irratian Xirula Mirula Imanol Urbietaren saioa entzuten nuen. Itoizen lehendabiziko diskoaren Lau teilatu kantarekin liluratu nintzen. Hori izaten zen asteko unerik onena.
1976an, Loyola irratiak 24 ordu euskaraz egin zuen eta Anoetako belodromoan inoiz ahaztuko ez dudan jaialdia antolatu. Irratsaioa Oskarbi taldeak musikatu zuen eta Gandiagaren olerki batekin hasi zen: Esperantzari leiho bat zabaldu omen diote.
Urte haietan, maiatzean, Euskal Jaiaren bezperan, Astelena frontoia betetzen genuen euskal abeslariak entzuteko (Benito, Laboa, Lete…).
Nerabezaroan egin nuen bat bertsolaritzarekin. Arrate Kultur Elkartean izan zen Xabier Lete, Julen Lekuona eta Antton Valverde entzun nituenean gitarraren laguntzarekin Txirrita, Xenpelar, Udarregi eta enparauen bertso zaharrak kantatzen. Geroztik, gaurdaino, nire bihotzean dago bertsolaritza.
1976ko irailean lanean hasi nintzen familiaren dendan.
Gaztaroa 1977-1990
1978ko maiatzean, Amnistiaren Aldeko Batzordeetan militatzen hasi nintzen, eta, irailean, gau-eskolan euskara ikasten. Irakaslea Trunboi bertsozalea zen (bertso paperak idazten iaioa da). Gau eskolan baino gehiago Untzagan errepresioa salatzen aritzen nintzenez, laga egin nuen gau eskola.
Nahiz politikan buru-belarri sartu, 1983an Xabier Amurizaren ikastarora joan nintzen, bertsolaritza hobeto ezagutzeko. Ikastaroan umeak, gazteak eta helduak (Eibar, Soraluze, Markina…) batu ginen hilabete batzuetan, astean behin. Umeek ikastaroa askari batekin bukatu zuten. Helduok, berriz, afari batekin Soraluzeko San Andres auzoan. Afalostean, Xabierrek bakoitzari bertso bat idazteko eskatu zigun. Ni ez nintzenez osatzeko gai izan, zeharo lotsatu nintzen. Bertsolari izateko ez nuela balio ikusita, bertsozale bihurtu nintzen.
Eibarren Amnistiaren Batzordeek antolatutako ekitaldietan ia beti bertsolariak ekartzen genituen. Adibidez, Valentin Gesalaga zenaren omenaldia Elgetako bidearen parkean egin genuenean, Unai Iturriaga eta Igor Elortza ekarri genituen. 12 edo 13 urte zituzten orduan.
Gaztaroan, Eibarren sanandresen astean egiten den saiora joaten nintzen, eta, batzuetan, Eukal Jaiaren astean antolatzen zen bertso afarira. Belodromoko finaletan hiru aldiz egon nintzen. Telebistan, berriz, Hitzetikhortzera saioa ikusten nuen.
Bertsolari aldizkaria sortu zenutenean, harpidetu egin nintzen. Bestalde, Peñagarikanori bertsolarien biografiak erosi nizkion. Auspoa saileko bertsolari batzuen biografiak irakurri nituen; adibidez, Manuel Lasarterena. Xalbadorren Odolarenmintzoa bi aldiz irakurri nuen.
Helduaroa 1991-2000
Nire bizitzak aldaketa esanguratsua izan zuen 1991ko maiatzean. Zinegotzi izendatu ninduten. Besteak beste, Kultura eta Irakaskuntza batzordeetan parte hartu nuen. Amaña eta San Andres ikastetxe publikoetan proposatu nuen euren curriculumean euskal kultura sar zezatela. Onartu egin zuten.
Azken bertsolariak kalean 2000. urteko irailean entzun nituen. Kartzelan 18 urte eman zituen Fidel Gonzalezen omenaldian izan zen.
Kartzelaldia 2000-2019
2020ko urriaren 11n itzuliko naiz Eibarrera. Ia kartzelaldi guztian Euskal Herritik kanpo egon naizenez, bertsoen mundua batik bat Gara eta Berriarekin jarraitu dut. Hori dela eta, bertsolari gazteen ahotsak ezezagunak dira niretzat. Bestalde, ez ditut ezagutzen doinu eta bertso mota berriak. Egunkarietan finaleko bertsoak irakurri izan ditut, baina ez da gauza bera izaten. BECen entzunda zoragarria izango da.
Komisariako egun eta gau latzak sufritu eta gero, urriaren 21ean Valdemoron espetxeratu ninduten. Lehendabiziko hilabeteak oso ilunak izan ziren niretzat, batik bat ziegako orduetan. Zorionez, kideei esker, espetxearen bizimoduan sartzen hasi nintzen.
Kirola egiteaz gain, unibertsitatean ikasi ahal izateko azterketa prestatzen hasi nintzen, eta horrekin batera EGA.
2001eko ekainean unibertsitateko azterketa aprobatu nuen. EGA, ez.
Terapia ona, hasiera hartan, izan zen sentimenduak gidatuta gutunak eta olerkiak idaztea. Valdemoron ia 30 olerki idatzi nituen, eta 2001eko abenduan Kordobara eraman nindutenean, bospasei.
EHUn Kazetaritza euskaraz ikasteko asmoz matrikulatu nintzen. Hori dela eta, Kordoban liburuak jaso bezain azkar, sentimenduen txokotik atera nintzen.
Ikasten 2003. urtea arte aritu nintzen, Aznarren gobernuko Acebes ministroak EHUtik kanporatu gintuelako, esanez eurek UNED hobesten zutela (Acebes Barne ministroak Euskaldunon Egunkaria itxi zuen Garzonekin).
UNEDen ez dutenez kazetaritza irakasten, Historia ikasteko matrikulatu nintzen, baina, Kordoban egonik, nahitaez gazteleraz. Puerto I espetxean, euskara batua hobeto ikasteko, bertan behera laga nituen Historiako ikasketak. Erabakia 2004ko irailean hartu nuela uste dut.
Etxerati eta Jose Ramon Etxebarria eta Zesar Martinez irakasleei esker, bi idazki egin nituen, Euskara zientziaren munduan, eta Nafarroan zergatik gertatu den euskararen galera, eta zergatik, adibidez, Huitzik goiari eutsi dion!
Puerto Iean ikastaro batzuk gaztelaniaz egin nituen (ofimatika, dietetika, kriminologia), baina halako batean, 2007ko azaroan hain zuzen, Irene adiskideak eskulan batzuk bidal nitzala eskatu zidan, Eibarren bi urtean behin gure eskulanekin Arrate Kultur Elkartean egiten den erakusketarako. Ni ez naizenez horretarako iaioa, ezetz esan nion. Orduan berak gutxienez bi olerki bidaltzeko eskatu zidan. Horri esker, berriro olerkiak idazten hasi nintzen.
Hasieran, olerki bat idazten nuen, bi astean behin. Gerora, astero bat. Ziegan Herria 3000 hiztegia daukadanez, erdiko orrietan dauden bertsoen adibideetara jo nuen. Zer egin pentsatzen hasi nintzen, baina errimak kontuan hartu barik. Niretzat, orduan, olerkiak idazteko beste era bat zen. 2008an edo 2009an izango zen. Soraluzeko auzoan sentitu nuen lotsaren eragina izango zen.
Poliki-poliki, errimak kontuan hartzen hasi nintzen. Uste dut hori neurri bereziko bertsoekin hasitakoan gertatu zela (Ikustenduzugoizean, Elisanburu; Iparragirreabiladela, Xenpelar…). Ordurako, bertso sorta bat idazten nuen astero.
Garai hartan Ataramiñek bazeramatzan zazpi urte gure kideen lanak argitaratzen eta Ireneren esku laga nuen Mitxel Sarasketari sorkuntza lan batzuk bidaltzeko ardura. Horri esker Ataramiñeko lagunak 2009ko eta 2010eko nire lanak urteroko liburuan inprimatzen hasi ziren, gainerako kideenekin batera.
Nire metodologia orduan zen sorkuntza lan bat zirriborratutakoan karpeta batean gordetzea. Halako batean, bat aukeratzen nuen eta, astelehenetik igandera, egunero aritzen nintzen hura aztertzen eta hobetzen. Igandean bukatu bezain azkar lehendabiziko koadernoan idazten nuen. Bigarrena Ataramiñeri bidaltzen diodana izaten da.
Bi koaderno osatu nituenean, Ataramiñekoek esan zidaten nire sorkuntza lanekin liburu bat argitaratzeko asmoa zeukatela. Hori dela eta, hasierako olerkiak gainbegiratu eta moldatu nituen.
2011ko azaroan Ametsen txokoan bizi naiz argitaratu zidan. Hitzaurrea Jon Etxabek idatzi zuen.
Sorkuntza lanak Valdemoron, Kordoban, Puerto Iean eta berriro Kordoban (2014ko martxoaren 21etik) idatzi ditut. Gehienak Kordobako isolamenduaren 20, 18 eta 7. ziegetan, leihoko burdin sarearen eta bost metrora daukadan hormaren ostean gordeta.
Kideei, lehen bezala orain, olerkiak eta bertso sortak irakurtzen eta kantatzen dizkiet astelehenero. Bestalde sorkuntza lanak, aldiro, neska-lagunaren bi nebei eta Ireneri bidaltzen dizkiet, eta gutunak igortzen dizkidatenei bi sorkuntza lanekin erantzuten diet.
.
2014an, Ainarak herrira itzuliko dira argitaratu zidan Ataramiñek. Hitzaurrea Jesus Mari Gisasola Trunboikidatzi zuen.
2016an, Bidean gaude, aurrera goaz, joan zirenekin; hitzaurrea, Mikel Arrillagarena.
2018an, Hamaika desio utopiarako; hitzaurrea, Leire Narbaizarena.
2019an, Gure memoria, gure historia; hitzaurrea, Jokin Urainena.
Aurten Jon Etxabek aurkibidea gaika osatu du. Bestalde, Mikel Zarrabek liburu guztien azalak apaindu ditu eta Edurne San Martinek sorkuntza lan guztiak pikatu. Irenek eta gainerako kideek aurkezpenak antolatu dituzte eta liburuak zabaldu. Liburuak auzolanaren fruitu izan dira.
Dagoeneko 900 sorkuntza lan idatzi ditut. Bai olerkiekin eta bai bertso sortekin, osatzeko era ezberdinak izan ditut. Olerkietan era librean hasi nintzen, eta gero lerroen silabak zaintzen eta errimatzen. Ondoren, errimatu barik. Orain, berriro era librean idazten ditut. Hala ere, gaur egun olerkiak luzeagoak dira.
Bertso sortak hasieran puntua kontuan hartu barik idazten nituen, baina gehienak puntua kontuan hartuta idatzi ditut. Nire akatsak errimak behartzea eta sintaxia zanpatzea dira. Gaur egun, gehien idazten ditudan bertso sortak zortziko txikiak eta zaharrak dira.
Kide asko, kartzelaldiari aurre egiteko UNEDen matrikulatzen dira. Beste batzuek bi urteko moduluak ikasten dituzte Etxeraten bitartez, edo hizkuntzak euren kontura. Nik aurten EGA aprobatu dut. Kartzelan ezin zara sabaiari begira egon, edo etengabe telebistari. Ederra da egunero sentitzea burua jantzi eta gorputza landu duzula.
Nik ia dena sorkuntzari eskaini diot. Nire ekarpena izan da. Ez dut uste olerkaria naizenik, baina sorkuntzan egunak gustura pasatzen ditudanez, jarduna ahalik eta txukunen burutzen saiatzen naiz, nire iritzia emanez kartzela, gatazka, euskara, bortizkeria, kultura, politika edo maitasunari buruz. Euskal Herria eta mundua sarri daude nire ituan.
Sorkuntza lanekin antzinako mamuak uxatzen ditut. Terapia ona da zeure gogoari esateko ez dituzula betiko akatsak berriro egin nahi. Sorkuntza lanekin pertsona hobea izan nahi dut, nortasuna ongarritu eta nire ohitura txarrak aldatu… Sorkuntza lanekin nire iragana oroitzen dut, egun haietaz hausnartuta, geroa prestatzeko eta orainean estresa gutxitzeko, pertsona zoriontsua izateko neska-lagunarekin eta hurko guztiekin, Euskal Herri librean.
Eskerrik asko tarte hau eskaintzeagatik aldizkarian. Kordobako kartzelan isolamenduko lehen galeriaren 7. ziegatik, maitasunez agurtzen zaituztet.
[KARTZELAKO GAIA] Espetxeko sormena, espetxeko bertsolaritza Jokin Urain bertsolari.eus
Argazkiak: Xabier Amuriza, Juan Inazio Iztueta fundazioa, XDZ
Bertso saioetan “Kartzelako gaia” jartzea ez dakit noiztik datorren kontua den edo nola sortu zen irizpide hori. Saioetan doinua eta neurria aukeratuz, gaiari sakon helduz… duenik onena ematen saiatzen da bertsolaria, saio osoan edo txapelketan zelako garrantzia duen ondo jakinean. Gai horren bueltako ezaugarri nabarmena izaten da bertsolariak banan bana azaltzen direla oholtzara, eta kantatzen ari denak zer kantatzen duen entzungo ez duten lekuan gordeta, ezkutatuta, isolatuta egoten direla hurrenez hurren kantatuko dutenak, kantatzeko daudenak.
Isolatze hori identifikatzen da, beraz, kartzelarekin, batek kantatzen duen bitartean besteak, artean kantatzeko daudenak, isolamenduan-kartzelan daudelako. Isolamendu-kartzelatik aterata oholtzatik kantatzen du bertsolariak jendaurrean.
Eta kantatzen ari ez diren horiek, isolamendu-kartzela horretan kantatzeko txandaren zain daudenek, zer egiten dute? Hori bertsolariek jakingo dute, bertso saioetan kantatu dutenek.
Presoen kasuan alderantzizkoa gertatzen da: isolamendu edo kartzelan zaudenean kantatzen duzu, edo idazten dituzu bertsoak. Horregatik, bertsoak egiten ari den presoarentzat gaia beti da kartzelakoa.
Eta kartzelan bertso asko egin dira, asko idatzi dira, bai gure aldian eta bai lehenago. Alde batetik denbora izan dugu horretarako, zaletasuna ere bai apur bat, nahiz eta denok ez izan bertsolari.
Espetxean, gehienok elkarrekin edo multzo handi samarretan geundenean, behintzat, sortu edo erraztu egiten zen horretarako giroa, bertsozaletasuna zuten kide bat baino gehiago elkartzea ere ohikoago zelako sakabanaketa aldian baino. Eta, behin bertsoak edo bertso modukoak egiten eta lagunartean trukatzen edo norbaiti bidaltzen hasita, ohitura hartzen zenuen horretan jarraitzeko.
Espetxeko isolamendua deseraikitzeko modua ere bada bertsoak egitea, Literatura, ikasketak edo beste edozein ariketa aktibotan jardutea izan daitekeen adina.
Baina esan behar da espetxea ez dela leku ona, ez bizitzeko eta ez ezer egiteko, ezta sormenerako ere, eta sormena euskaraz bada, are txarrago bihurtzen da espetxea, etengabeko lehian eta borrokan aritu behar duzulako euskaraz idazteko eta euskaraz komunikatzeko.
Espetxearen aurkako borroka, eta espetxe barruan gure herriaren eta euskararen aldekoa, oso antzinatik dakargu; Etxepare hasi zenetik, etenik gabea izan dela esango nuke.
1545ean argitaratu zen euskarazko lehen liburua, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae alegia. Haren Kontrapas eta Sautrela gogoratuko dituzue, “Euskara da kanpora eta goazen denok dantzara…”:
Libertatia nola baita gauzetako hobena, Gatibutan egoitea hala pena gaitzena.
Euskaraz idatzi zuen; euskaraz idazten hasi zen, eta euskara mundura eta plazara atera dadin aldarri egiten du Sautrela eta Kontrapas kantuetan.
1806an Juan Inazio Iztuetak Kontxesirenak hamar bertsoko sorta idatzi zuen, Logroñoko espetxean. Hara eraman baitzuten Azpeitikotik. Hauexek sortako bi:
Hogeita lau leguaz nago aparte, bitartean badauzkat milioi bat ate, guztiak itxirik; nahi arren ezin egon isilik; beti negarrez, nere maite-maitearen galdez ote dan bizi, Bihotz-bihotz nereko Kontxesi.
Nere maite polita, ez da zer etsi, bihar ez bada ere hor nauzu etzi, lehengo lekuan. Ailegatutzen naizen orduan ai hura poza nere maite-maitetxo bihotza! Zuri begira pena guztiak ahaztuko dira…
1815ean Martin Larralde Bordaxurik, besteak beste idatzi zuen Galerianoaren Kantua. Pantxo eta Peio kantarien bitartez ezagutu genituen, batez ere, gure gaztaroan bertso hauek:
Kantatzera nihazu alegera gabe, ez baitut probetxurik, tristaturik ere; Nehun ebatsi gabe, gizonik hil gabe, sekulakotz galerak enetako dire…
Martin Larralde Bordaxuriren garaitsuan edo apur bat geroago idatzi bide zuen Etxahun Barkoxek Munduan malerusik, eta 1834an Etxahunen bizitziaren khantoria, Bi berset dolorusik…
Eta 1855ean hor daukagu Jose Maria Iparragirre. Nork ez du kantatu edo entzun haren aldarria, Tolosan giltzapian sartu zutenekoa?
Negar egingo luke nere amak baleki.
XIX. mendera etorrita, urkamendia motibotzat duten bertsoak dauzkagu: Hamalau heriotzarena, Estudiante kondenatuarena… kondenatuaren enkarguz eta ez kondenatuak berak jarritako bertsoak dira seguru asko.
1936-1939 gerra eta gerraosteko preso batzuek ere idatzi zituzten bertsoak. Luis Rezola Tximela tolosarrak, esate baterako. Kontzentrazio esparruaren aipamenak, Duesoko espetxearenak eta Puerto de Santa Mariarenak egiten ditu Tximelak. Gerra eta espetxealdiaren aurretik ere bertsoak jartzen zituen, baina espetxean, erosotasunaren faltan, denbora aurkitu zuen bertsotarako, eta bai jarri ere ederrik.
Artean espetxeratu berri, honela zioen 28 bertsoko sortaren azkenekoan, 1937an:
Tolosan jaio nintzala dira ogei eta bi urteak, sasoi ontara ondo iritxi, aurrera egun tristeak. Oinbeste urten ez nau alperrik zaindu amatxo maiteak, pozik ikusiko nukenean itxita dauzkat ateak, gerra bukatu egin da baño ez dira egin pakeak.
Urte bereko irailean, Dueson, heriotza zigorraren zain, egun txintan fusilatzen dituztenak gogoan:
Egun-txintan iltzera eraman dituzte, gañera ainbeste; au gertatuko zanik ez genduan uste. Berri gogorra dala danak esan dute, etzaigu, ez, aztuko bizi geran arte oiek nola il dira, naiz pasa eun urte.
Espetxeko egoera, bizimodu hura, guztiz modu grafikoan, argi eta gordin azaltzen du Tximelak bere bertsoetan. Bertsokera anitza erabiliko du, aberatsa, Olerkitxobatzuk goiburua jarriko die berak ere sortaren batzuei…
Duesotik Puerto de Santa Mariara eraman zuten. DuesotikCadizera bertso sortari azpititulua ipintzen dio: Euskaldunak Puerto de Santa Mariara, eta andaluzak Duesora:
Agur, Dueso, ez al naiz berriz etorriko baldinbaite, urtebetean emen bizitu naiz, baña etzaitut maite…
Eta Puerton ere kantari, jakina:
Astera nua kantuan Santa Mariko Puertuan, onela ditut penak aztutzen etxe giltzatuan. Gordetzen badet buruan, ezta jakingo munduan ogei ta iru urte ederrekin gaur nola naguan.
Etxea, herria, gurasoak… haien minez bizi da, eta kantatzen du:
Berdin zait Eguberri, berdin zait Lazaro, nik emen ezin egin iñolaz lasa lo. Eztago irauterik onela luzaro, zure itzal gozoa ez nekin baleko… Gaur maite zaitut, ama, dana esana dago!
Zinez ederra da Tximelaren espetxeko bertsogintza, hunkigarria batzuetan, urragarria bestetan…
Tximelaren garaikideak dira Estepan Urkiaga Lauaxeta, Nikolas Ormaetxea Orixe eta beste batzuk, eta horiek ere idatzi zuten espetxean edo kontzentrazio barrutietan, baina poesia bertsoa baino gehiago.
Bertsoen bidez azken desioa, azken agurra, behin betirako mezua idaztearena gure artean norainokoa izan den ondo adierazten zuen Tomas Gerrikagoitiak, 1937-39ko gerra presoak, Arantza Eta Larrosa liburuan, heriotzara kondenatuko ote zuten beldurrez bere emaztegaiari badaezpada, hiltzen bazuten ere, azken agur modura idazten dion bertsoan:
Neure Joxepa maitia: Lerro bi zuzendu nai eta pultsua dardarrez. Urte askotan ibilita maitemindu giñan alkarrez. Urtea pasa da bat egiteko giñala biok, pozez eta irribarrez. Ekaitz madarikatu bat zala medio atzeratua zoritxarrez. Gure txoko maite onen areriuak jagi ziran guzur ta indarrez. Euskadi guztia ipiñi dabe bildurrez eta negarrez. Zapalketa onen aurka jagi nintzan neban almen ta indarrez. Au dala medio epaitu nabe eriotza zigorrez. Onek banatuten gaitu biok barru-barruko miñez da negarrez. Baña oroituko zaitut arimaren indarrez. Ez bildurrik izan beste bat maitatzeko nire ordez. Baña ez naizu aztu zure otoitzez. Beso artian laztanduz agurtzen zaitut, Joxepa, azken arnas au emonez.
1960-1970 urteetara etorrita, Xabier Amurizak Zamorako konkordatu kartzelan egin zuen bertsogintza eta bertsolaritzari buruzko lana itzela da, egundokoa.
Ez da erraza Zamoran egin zituenetatik aukeraketa bat egitea, baina 1970ean egindako “Euskal Herritik aparte” goiburua duen sorta:
Euskal Herritik aparte mila legua bitarte esku ta hanka loturik preso Zamoran gauzkate. Pentsaturik zenbat urteetan behar dugun hemen bete pazientzia hartu beharko libre utzi arte.
…
Heldu ginen Zamorara infernu zulo hontara Jainkorik bada dagon lekutik gaitzala anpara. Urte batzuen bolada gu hemen izango gara bien bitarte Euskal Herria askatzen ez bada.
Eta Zamorako espetxean apaiz presoek egin zuten mutinari jarri zizkion bertso zoragarri haiek, Zamorako sugintza deituak, hain deskriptiboak…:
1. Ke azpitik su gainetik gar artetik ihesi uhuka sei ihizi hauts eta putz ahal zen dena erre eta erauzi. Ai kartzela Zamorako nola gelditu haiz hi eskerrak sei apaizi? Ez zaik ezer sano utzi egik sutan garraisi.
2. Sei tximistek infernutik bueltan eztanda hemen aitaren semearen kartzela hankaz goratzeko aski zen ordu laurden. Lotegia gar eta ke Eliza ere ondoren Barka, Jauna, zer hoben! Nekez dugu berriz gaurko San Joan surik eginen.
3. Mahai ate komun leihotik hausten ezin kontsola hura kristal uhola telebista patioan tripak zerizkiola. Gotzain eta Aita Santu gutaz gaur arte nola bost zareten axola horra zuek barne erre beharreko kaiola.
Zer jario ederra kartzelako mutinaren zalaparta adierazteko!
1980ko hamarkadatik aurrera, euskal preso politikoak gehienbat Soria, Puerto de Santa Maria eta Herreran talde handitan daudenean, dinamika aski biziak sortzen dira literatura, bertsogintza, alfabetatze eta gisakoetan. Aurretik bertsozale ez diren edo bertsogintzari buruz ezagutza handirik ez duten batzuk ere bertsoak egiten hasten dira dinamika horien baitan. Eta beste batzuk, berriz, lehendik zekitena hobetzen. Urte horietan espetxean egiten ziren zenbait barne aldizkaritan aterako dira bertso horiek. Geroago, 2000. urteari buelta emanda, Ataramiñeargitaletxea hasiko da presoen lanak kolektiboki edo banaka ateratzen. Preso batzuek beren herrietako elkarteen bitartez ere emango dituzte argitara bertso liburuxkak.
Aro horretako kartzelako bertsogintzan bereziki aipatuko nituzke Jon Tapia, Xabier Aranburu Xomorro, Eusebio Lasarte, Ibon Muñoa eta beste batzuk, jardunean nekagaitzak izan direnak. Baina horiekin batera beste izen asko eman beharko nituzke, zaletasun handia izan dutenak kartzelan bertsoak idazteko.
Espetxetik senideei, lagunei, herriko elkarteren bati… bidaltzeko eskutitzetan ere erabili izan ditugu bertsoak, prosan esango ez genituzkeenak bertsoz esanez. Iruditzen zait, batzuentzat bederen, prosak ez bezalako lizentzia eskaintzen zuela bertsoak. Batzuek badugu zor hori bertsoarekin.
Zaldi Ero siux buruzagiaz Mari Sandozek idatzitako biografia itzuli du Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak, eta Ataramiñek kaleratu du.
Iñigo Astiz
Tantaka hasi, eta uholde bilakatzen den jario atzeraezin baten modura. Mari Sandoz idazle eta historialariak hala deskribatzen du kolono zurien etorrera Zaldi Ero siux buruzagiari eskainitako biografia mardularen hasieran. «Jende zurizko jario mehetxo bat ekarriz hasi zen bidexka; eta indiarra, eskua ongietorria emanez jasota, pipatzera joan zen, eta ikustera nola igarotzen zen zurien herri luze hura: egunak joan egunak etorri, uda osoan zehar, beti norabide berean. Pentsakor geratu zen, ez baitzituen sekula itzultzen ikusi; haatik, urtero berberek izan behar zuten, ezinezkoa baitzen horrenbeste jende egotea mundu osoan. […] Harrizko pipa hodi luzeari pafaka, indiarra gauza horiei guztiei begira egon zen, eta oso berri eta arraro iritzi zien. Baina, laster, zurien jario mehea ibai handi bihurtu zen, arma baten tiroak zuen zabalerakoa». Eta gero datoz hilketak, bake hitzarmenak, sarraskiak, erresistentzia eta, azkenik, heriotza. Haurtzaroa eman zuen idazleak Nebraskako estatuan gatazka hartako protagonista izandakoen kontakizunak entzuten, eta hamaika elkarrizketa egin ostean, 1942an eman zuen argitara biografia. Zaldi Erori buruz idatzitako libururik onenen artean aipatzen dute haren lana adituek. Aitor Fresnedo Gerrikabeitia euskal presoak itzuli du orain euskarara, eta Ataramiñe argitaletxeak argitaratu du: Zaldi Zoro.
Oglala leinuko siux tribuko buruzagi izan zen Zaldi Ero. 1840an jaio eta 1877an hil zen, eta XIX. mendeko Ipar Amerikako jatorrizko herrien erresistentzia mugimenduko izenik handienetako bat bilakatu zuten 37 urte horietan erakutsi zuen kemenak eta lortu zituen garaipenek, harik eta, azkenean, Crook jeneralaren aurrean amore eman, eta egun gutxira hil zuten arte. Bada, borrokalari haren biografia biltzen du Sandozek liburuan, baina baita hori baino gehiago ere; idazleak esfortzu berezia egin baitzuen kolonoak heldu aurretik tribu haiek guztiek zuten bizimodua eta ohiturak deskribatzeko. Hain zuzen ere, galdutako eta mantendu nahi izandako horren guztiaren «metafora bat» da Zaldi Eroren bizitza, Jokin Urain idazle eta euskal preso ohiaren hitzetan.
«Lurra eta askatasuna aldarrikatzen zuten nazio eta jende haien historia bat da liburu honek ekartzen duena, Zaldi Zororen bidez», azaldu du Urainek liburuaren aurkezpenean. «Historia tristea da, azkenean, Zaldi Zoro hil egiten dutelako, traizioz hiltzen dute, atxilotuta daukatela, baionetaz, bizkarretik, eta hori izan daiteke jatorrizko Ipar Amerikako biztanleekin pasa zenaren metafora. Hil egin zituzten, erreserbetan sartu zituzten, gaixotu egin ziren». Eta, halere, Urainen ustez, nolabaiteko justizia poetiko bat ere badakar inprimatzen den Zaldi Eroren biografiaren kopia bakoitzak. «Haien filosofia eta bizinahi hura oraindik ere gogoratzen eta jendearen eskura jartzen duelako».
Oier Gonzalez Ataramiñe elkarteko kideak gogoratu duenez, 2000. urtean sortu zuten elkartea, eta euskal preso eta iheslarien sorkuntza lanak argitaratzea izan dute helburu hasieratik. «Espetxeaz hitz egitea, gure gizarteaz hitz egiteko manera bat da. Espetxea gure gizartearen isla izan daiteke. Gure gizartearen gabezien eta kontraesanen sintoma, eta, beraz, espetxetik datozen sorkuntza lanak irakurtzea espetxea irakurtzeko manera bat da».
Oreka mantentzeko
Hain zuzen ere, espetxean bizi izandako estualdien berri ematen du Fresnedo Gerrikabeitiak liburuari idatzitako hitzaurrean. 2002an iritsi zitzaion Sendozen lana lehenengoz esku artean, Ocaña I espetxean zegoela. Katalogatu gabe zegoen liburua, eta baita hondatuta ere, baina zaborretara bota beharrean, lan hura Fresnedo Gerrikabeitiari ematea erabaki zuen liburutegia zaintzeaz arduratzen zen presoak, eta, seguruenik ohartu gabe, baina salbamendurako ohol bat ere helarazi zion presoari liburu haren bidez. «Bizitzako une hartan, burua kili-kolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau bakartuta. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Bat-batean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen, ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean».
«Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka». Hitzaurrean dioenez, testuko terminologia zainduz egin nahi izan du lan hori Fresnedo Gerrikabeitiak, baita Sandozen jatorrizko testuaren tonu poetikoa errespetatuz ere. Eta bi mutur horien arteko oreka bilatzen ahalegindu dela dio. Itzultzailearen hitzetan, gainera, eta Euskal Herriaren eta Ipar Amerikako jatorrizko herrien errealitateen arteko distantzia onartuta ere, balio dezake Sandozen biografiak euskal gatazkari buruz gogoeta egiteko ere. «Interesgarria den beste ikuspegi bat aurkitu daiteke liburu honetan, gure herriaren borrokarekin parekotasun handia; bereziki, borroka armatuaren amaiera izandako bilakaerarekin».
Kartzelak motelduta
Egun, Jaenen dago preso Fresnedo Gerrikabeitia, eta, horregatik, Eider Fresnedo arrebak eman ditu liburuari eta anaiaren egoerari buruzko azalpenak aurkezpenean. Gogoratu duenez, kalean egon beharko luke Fresnedok jadanik, zigorraren hiru laurdenak beteak dituelako, baina bigarren graduan jarraitzen du. «Zaldi Zororen liburu honek bizitza salbatu zion», esan du. Eta, kontatu duenez, kartzelak nabarmen moteldu du itzulpen prozesu osoa. Izan ere, Koldo Zumalde izan du zuzentzaile Fresnedo Gerrikabeitiak, baina komunikazio guztiak interbenituak dituenez, bihurria izan da bien arteko harremana. «Hari karta bidali, karta hori interbenitu, Madrilen ez dakit zenbat hilabete pasatu, iritsi Koldoren [Zumalderen] etxera, Koldok irakurri, errebisatu, bere karta bidali, berriz ere interbenitu, eta horrela, ba, orain arte».
Zaldi Zoro, Oglala Bitxialana Mari Sandoz idazleak argitaratu zuen 1942an, eta orain Aitor Fresnedo Gerrikagoitiak ekarri du euskarara. Siux edo Lakota nazioko tribuetako bat da oglalena, eta Zaldi Zoro herri horrek eman duen buruzagi nabarietako bat.
Zaldi Zororen biografia dramatizatua da liburu hau.
Eta zurien artean Siux Gerrak bezala
ezagun direnen testuinguruan jarriko gaitu kontakizunak. Egilea istorio
biltzaile zorrotza da, Zaldi Zoro ezagutu zutenen zuzeneko testigantzak bildu
eta hamaika iturri bibliografiko arakatuta osatu zuen lan mamitsu hau.
Liburu hau ingelesez, zapaltzaileen hizkuntzan, emana datorren arren, ezagun du egileak
indiarren ahozko konta-tekniketara ez ezik haien mundu ikuskerara ere
hurbiltzeko ahalegina egin zuela.
Ezin uka liburua funtsean menderakuntza historia latz
bat denik. Aldi berean baina, herri baten nortasunaren eta askatasunaren aldeko
aldarritik ere asko du. Bakean bizi nahi eta ezina.
XIX. mende erditik Ipar Amerikan burutu den
akulturatze eta konkista prozesu bortitzaren lekuko izango gara: usadioak,
gerra ekintzak, jazarpena… Kapitalaren logikatik at geratua den mundu baten
bizirik eusteko kinka larria.
Trenbidearen, urre biltzaileen eta ejertzitoaren
hedatzearekin batera lur gabetutako
bufalo ehiztarien gainbehera dator. Lurraren defentsan egindako borroka eta
nozitutako asimilazioa Zaldi Zororen bizialdian gorpuztua azaltzen da.
Zaldi Zoro neurri humanora ekarri nahi da, indiar
gudari oihulari eta odol gosearen topikoa gaindituz. Siux nazioa ez da
aingeru-herri bat, baina bere kontraesan eta gorabehera guztiekin libre izaten
jarraitu nahi du.
Aitor Fresnedo Gerrikagoitia 1996az gero preso dago, eta liburuak kontatzen duen historia nagusiaz gainera, itzulpena bera ere bada gaur egungo beste historia eder eta gordin baten parte. Zaldi Zoro liburua ekainaren 25ean ostegunez aurkeztuko da Bilboko Bira kulturgunean.
ekainak 25, osteguna eguerdiko 12:00etan Bira kulturgunea, Bilbo
«Nabarmenduko nuke Aitorrek ‘Zaldi Zoro’ euskarara ekartzeko nolako ahalegina egin duen izen propioak-eta, terminoak oro har, itzultzeko. Sekulakoa, urteetako lana izan da»
«Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat du. Hortaz, hizkuntza jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz»
Mari Sandozek idatzi zuen biografia euskarara ekarri du Aitor Fresnedok
Lakota nazioko Oglala tribuko buruzagi handi Zaldi Zororen biografia mamitsua argitaratu zuen Mari Sandoz idazleak 1942an. Ia laurogei urte igarota, euskaraz eman du Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak Estatu espainoleko espetxeetan, bera ere «istorio eder bezain gordin» baten protagonista bilakatuta.
Xabier Izaga Gonzalez
Harribitxi bat. Harritzar itxura ere badu, 565 orrialde baititu; nolanahi ere, harribitxia da, kontatzen duen istorio edo historiatik hasita haren itzulpenaren azken xehetasuneraino. Joan den astean aurkeztu zuten Ataramiñe kultur elkarteko kideek, Bilbon eta Larrabetzun, argitara eman duten azken lana, Mari Sandozen “Zaldi Zoro, Oglala Bitxia” obra, hain zuzen, 1942an lehen aldiz ingelesez argitaratua, eta orain, zortzi hamarraldi geroago, Aitor Fresnedo Gerrikabeitia euskal preso politikoak euskarara ekarria, aurtengo urtarrilean Jaengo kartzelan amaitu ondoren.
Zaldi Zoro Siux edo Lakota nazioko oglalen tribuaren buruzagi garrantzitsua izan zen. Liburua «haren biografia dramatizatua da», Ataramiñeko arduradunek diotenez, «eta zurien artean Siux Gerrak bezala ezagun direnen testuinguruan jarriko gaitu kontakizunak».
Sandozek, esan bezala, ingelesez idatzi zuen, baina pertsonaiarenganako eta haren herriarekiko sentiberatasun aparta erakutsita. Izan ere, ezaguna zuen indiarren ahozko narrazio era eta irakurleari haien mundu ikuskeraren berri emateko asmoz egin zuen.
«Ezin uka liburua funtsean menderakuntza historia latz bat denik. Aldi berean baina, herri baten nortasunaren eta askatasunaren aldeko aldarritik ere asko du. Bakean bizi nahi eta ezina», diote Ataramiñeko kideek. «XIX. mende erditik Ipar Amerikan gauzatu den akulturazio eta konkista prozesu bortitzaren lekuko izango gara: usadioak, gerra ekintzak, jazarpena… Kapitalaren logikatik at geratua den mundu baten bizirik eusteko kinka larria».
Indiar bufalo ehiztari haien gainbehera betean bizi izan zen Zaldi Zoro, trenbide, urre biltzaile eta Estatu Batuetako soldaduak hedatu ahala beren lur gero eta murriztuagoan jarraitzeko borrokatu zirenen buruan: «Lurraren defentsan egindako borroka eta nozitutako asimilazioa Zaldi Zororen bizialdian gorpuztua azaltzen da. Zaldi Zoro neurri humanora ekarri nahi da, indiar gudari oihulari eta odol gosearen topikoa gaindituz. Siux nazioa ez da aingeru herri bat, baina bere kontraesan eta gorabehera guztiekin libre izaten jarraitu nahi du».
Aitor Fresnedo Gerrikabeitia 1996az gero dago espetxean, eta Mari Sandozen istorio mamitsua ez ezik, «haren itzulpena bera ere bada gaur egungo beste historia eder eta gordin baten parte».
Zaldi Zororen erretratua, egile ezezagunekoa.
«Itzulpen bikaina»
Jokin Urain giltzapean zela sortu ziren Ataramiñe literatura koadernoak. Kultura elkarte horrek euskal preso, iheslari eta deportatu politikoen sorkuntza lanak sustatu eta argitaratzen ditu, eta Urainek barrutik ez ezik, kaletik ere parte hartu izan du proiektu nahi baino luzeago horretan. Hurbiletik jarraitu dio Fresnedoren itzulpen honen prozesuari. «Lehenik eta batez ere nabarmenduko nuke Aitorrek, ‘Zaldi Zoro’ euskarara ekartzeko, nolako ahalegina egin duen izen propioak-eta, terminoak oro har, itzultzeko. Sekulakoa, urteetako lana izan da, eta istorio bikaina da. Adiera zahar batzuk bizkaieraz eman eta berreskuratu ditu. Indiarrek erabiltzen duten izendatzeko modua; esate baterako, medicin man, nola arraio ekarri hori euskarara?». Izan ere, Fresnedok bere oharretan azaltzen duenez, medicin man “sorgin” itzuli du, eta medicin hitza daukaten gainerako terminoetarako “zorki” bizkaierazko adiera zaharra erabili du; adibidez, medicin song “zorki abesti” itzuli du. «Kontuan hartu behar ditugu hango natura, hango fauna, hango izenak… dena diferente, arrotz eta urruneko zaigula, eta iritsi zaigun apurra gazteleraren bidez iritsi zaigu. Alde horretatik iruditzen zait sekulako lana egin duela Aitorrek hori guztia euskarara ekartzen», azaldu du Urainek.
Itzultzailearen hitzaurrean, bere kezka nagusia azaltzen du Fresnedok: «Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka. Alde horretatik, itzulpenak badu bere zailtasuna, Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat duelako (pentsa ezazu filmetan indiarrek erabili ohi duten hizkera berezi horretan eta ulertuko duzu zertaz ari naizen). Hortaz, hizkuntza jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz, zelan edo halan».
Eta egin duen lan ikaragarriaren xedea bete duela dio umil asko: «Barkatu akatsak; ziur nago hobeto idatz litekeela. Nire literatura ez da oso aratza agian; ez naiz itzultzaile profesionala, ezta idazlea ere. Baina, nire ustez, nahiko erraz ulertzen da testua, eta zuzen itzulita dago». Urainek ez du horren zalantza izpirik, eta egundoko konstantzia eta pazientzia izan duela dio, Fresnedok berak ere aitortzen duen bezala: «Liburu hau itzultzea ez da lan erraza izan, egonarri itzela eskatu du».
Liburuaren azala
Historia eder eta gordina
Beste alde batetik, Fresnedo itzulpengintzan nola abiatu zen nabarmendu nahi du Jokin Urainek. Liburu hori Ocañako liburutegian bere eskuetara iritsi zenean, irakurtzen hasi, katigatu eta haren irakurketak lagundu egin omen zion momenturik onenean ez zegoenean.
2002. urtea zen. «Ocañako espetxean, gurekin zen iparramerikar batekin mintzatu ohi nintzen; nire ingelesa trebatzeko aprobetxatzen nuen. Kansasekoa zen, beltz handikote bat, militar ohia, beti belarra zekarren, eta erre eta berriketan aritzen ginen, mundua konpontzen. Beso batean tattoo bat zuen, indiar baten irudiaz, eta idatzita ‘Crazy Horse’», kontatzen du preso bizkaitarrak bere hitzaurrean. «Liburu hau 2002ko urtean aurkitu nuen, Ocaña I espetxean nintzela. Edo berak aurkitu ninduen ni. Espetxeko liburutegia eguneratzeko garbiketa egiten zebiltzala-eta, katalogatu gabeko zein hondatutako liburuak bota behar zituzten. Honek baldintza biak betetzen zituen zakarrontzira joateko: ez zegoen katalogatuta eta bai apurtuta. Baina, ingelesez idatzita zegoela ikusirik, liburutegiaz arduratzen zen presoak nitaz gogoratu eta gorde egin zidan. Altxor bat oparitu zidan».
Euskal presoaren lagun amerikarra beste espetxe batera eraman zuten eta «handik gutxira, liburuzainak oparia egin zidan. Halako kasualitatez betetzen hasi zitzaidan bizitza, gero eta gehiago. Nik, bizitzako une hartan, burua kili-kolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau isolamenduan. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Bat-batean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean». Horrenbestez, liburu horrek beretzat esanahi oso berezia duela dio.
George Free Spirit Medina, Zaldi Zororen hereniloba. Carol M. HIGHSMITH
Mari Sandozen lan zorrotza
Mari Sandozen obra oso jakingarria iruditzen zaio Uraini, obra bera eta egilearen zorroztasuna. Bibliografia ugari arakatzeaz gainera, Zaldi Zoro ezagutu zutenen zuzeneko testigantzak ere bildu zituen bere lana egiteko. «Nola entzuten zituen etxean umea zenean indio zaharren ondorengoen istorioak, nola sortu zitzaion jakin-min hori eta nola izan zen historia hau idazteko dokumentazio lana eta abar». Ez du arrazoi falta, idazle amerikarraren hitzek erakusten dutenez:
«Nire haurtzaroko etxea Niobrara River Garaian zegoen, antzinako Running Waterren, Indiar Herrialdea zeritzoten lurraldearen ertzean. (…) Leku horiek azken babeslekua izan ziren antzinako bufalo ehiztari askorentzat, bai eta merkatari zaharrentzat, lakio-jartzaileentzat eta mugatarrentzat orokorrean; hots, alanbre kizkiaren eta golde ibiltariaren etorrerari erdeinuz begiratzen ziotenentzat. Halako gizonak, aspaldiko sasoi heroikoetan bizitakoak, istorio kontalari apartak izaten dira sarritan, eta nire aita Jules Zaharrak horiexek erakartzen zituen, behinola zuhaitz artetik goratzen zen ke adats batek edo kafe irakin berriaren usainak erakarriko zituzkeen bezala. Hortaz, gure sukaldeko mahai inguruan, edo gure etxe ondoko bidearen bestaldean –siuxak maiz hor egoten baitziren kanpaturik– iluntzean piztutako suen inguruan, antzinako jende horri istorio liluragarri asko entzuna nion; ehizari buruzko istorioak –bufaloarena, adarrandiarena, eta grizzlyarena–, bai eta indiarren borroken eta erasoen inguruko istorioak».
Maiz istorio haien protagonista zena bere liburuaren protagonista izango zen: «Istorio haiek entzutean, larruzko tira margotua soka txirikordatuan bezala, norbaiten izena behin eta berriz agertzen zela ohartu nintzen; haren herriko buruzagia tirokatu zutenean oglalen ume bat zen norbait; hamabi urte izango zituen orduan; isila, serioa, azal argiegia indiarra izateko, eta ilea hain mardoa eta argia zuena Kizkur deitzen zioten, edo Mutil Ileargia. Baina gerra horren bukaera heldu zeneko, hogeita hamahiru urte geroago, oglala borrokalaririk handienaren ospea zuen; eta bere izenak, Zaldi Zoro, izua eragiten zuen bere lurraldera tropelean zetozen zurien seme-alaben artean, baita snake eta crow bere indiar etsaien gudaririk ausartenen artean ere».
Zaldi Zororen garaiko ilustrazioa
«ZALDI ZORO, MEMORIA POETIKOA», LITTTLE BIG HORN-EKO GUDALDIAREN URTEURRENEAN, BESTE BATZUK GOGOAN
Ez dugu hautatzen geure sorlekua. Halaber, leku zehatz baten erditzen dira emakumeak eta horri lurraldea deitzen diogu. Lurra, izadia, edertasunaren arragoa edota odolaren mintzoa izan daitekeena, aldi berean.
Lurra modu metaforikoan hartu daiteke, haustarria bezala, eguneroko ñabardurak lantzeko, edo gudaleku, gizaldiz gizaldi, geure ezberdintasunak konpontzeko sortu eta erabili dugun agora. Lurra zuten egonleku eta bizibide antigoaleko indiarrek. Hesi gabeko lurrak; bizirauteko elikagaia non, gogoa han.
Ipar Ameriketako indiarrei edo Lehenengo Nazioei buruz ari natzaizue, Jaengo kartzelan gatibu dagoen Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak euskarara ekarri baitu Zaldi Zoro siuxen buruzagi handiaren biografia. Egun batean, bizibide zituzten lur eremuetatik igarotzen zen saltzaile batek itaundu zionean ea non zeuden bere lurraldeak, Zaldi Zorok, begirada hodeiertzean jarriz, erantzun zion: «Nire hildakoek atseden hartzen duten horretan diraute nire lurrak».
Orain dela egun gutxi urteurren bat bete da, 1876ko ekainaren 25ean Lehenengo Nazioek Custer jenerala garaituz hain izen handia hartu zuen Little Big Horn-eko gudaldiarena. Bertan egon zen Zaldi Zoro, beste buruzagi batzuekin. Zaldi Zorok guda irrintzi bat zuen: “Hoka Hey”; hau da, “gaur, hiltzeko, egun aproposa da”.
Nonbait irakurri nuen iragana berreskuratzean badagoela zerbait asebetetzen gaituena. Honi, Milan Kundera idazle txekiarrak “memoria poetikoa” deitu zion: hunkitu gaituen hori erregistratzea.
Zergatik da hain garrantzitsua guretzat norbait hiltzen den tokia? Akaso, mina dagoen lekua sakratutzat hartzen dugulako? Seguruenez, interpretazioak modu subjektiboan egiten direnez, bakoitzak bereak ditu.
Lurrari atxikita gaude mundura gatozen unetik. Euskaldunok ondotxo dakigu hori, antigoalean piztu zen gatazka politikoak oraindik bizi-bizirik dirauelako. “Gora Euskadi” oihu egiten dugu. Klandestinitatea eta borroka sinbolizatzen ditu. Jendea Euskadigatik hil da eta hil du. Gure historia hori da, eusko lurra, eta lurraren azalean odola ere mintzo zaigu.
Ekainaren 15ean 36 urte bete ziren Juan Luis Lekuona Elorriaga, Katu, eta Agustin Arregi Perurena, Txuria, hilik suertatu zirenetik. Hernani guda zelai bilakatu zen goizeko ordu txikietan Guardia Zibilak herria hartu zuenean ETAko talde bat atxilotzeko asmoz. Militanteek bizileku zuten etxea sutan jarri zuten hainbat armamentu erabiliz. Geroago kiskalita zeuden gorpuak aurkitu zituzten.
Urte batzuk geroago, 1990ko ekainaren 25an, Little Big Horneko gudatik 114 urte igaro zirenean, Nafarroan, Irunberriko arroilan eta torturatuta, hilik agertu ziren Susana Arregi Maiztegi eta Jon Lizarralde Urreta, lur emankorrak zeharkatzen dituen Zaraitzu ibaiaren magalean.
Beste behin ere lur azalean odolaren mintzoak interpelatzen gaitu, antigoalean piztutako suak bere horretan segitzen duelako. Lurrean identitatearen sustraiek hartzen dute atseden. Memoria poetikoa dei diezaiokegu erregistro horri, gara izan zirelako, lurraren azalean atseden hartuz amesten zutelako, nahiz odolak ere bere mintzoa adierazi lurra jokaleku zein liskar eremu bilakatzen denean.
JUANJO LEGORBURU (Juanjo Legorburu zornotzarrak, Aitor Fresnedoren adiskide eta harekin kartzela egun asko partekatutakoak, testu eder hau idatzi zuen lagunaren itzulpena dela eta)
«TENEBROSOEN LANAK»
Aspaldi luzetik, behin eta berriz entzuna daukagu gutun soil batek ibilbide korapilatsua egiten duela kartzela helmuga duenean. Euskal Herritik edozein helmugatarainoko bidea Madriletik igarotzen da beti. Pentsa Aitor Fresnedoren lan mardula aurrera ateratzeko komunikazioek zenbat denbora eta gorabehera behar izan dituzten.
Preso bizkaitarrak argitaratu berri duen hau urteetako lana da. Ikaragarria, Jokin Urainen hitzetan. Eta berak ere ondo daki zer den ziega zuloan idaztea. Ondo daki edozer idazteko, edozein gai dokumentatzeko “endredoak” norainokoak diren: «Laguntza etxekoen eta lagunen baten bitartez… eskaintzan aipatzen ditu lagundu diotenak. Eta euskarazko itzulpena, adierak, zuzenketak… kontsulta hori, etengabeko kontsulta nola egin duen, eskutitzen bitartez, telefono deien bitartez, bisiten bitartez… etengabeko endredo horretan, etxekoekin eta lagunekin, beti egiten dugun moduan, ez?», dio Mendaroko idazleak, morroilope idatzitako bere lan ugarien prozesua ondo gogoan.
Bestetik, uste izatekoa da Fresnedok aipatutako egonarria ezinbestekoa dela falta izango ez zituen trabak gainditzeko ere. Urainek oztopo horien berri ere badaki. “Ez dago etxean” saioan (Susa, 2010) gainditu beharreko oztopo horiek hizpide ditu: «Liburuak, aldizkariak, fotokopiak, egunkari zaharrak… erretenitzen dizkigute, hilabete edo gehiagoren buruan emateko edo sartzea debekatu eta etorri diren bidetik atzera bidaltzeko. Azkue eta Orixeren lan batzuk, Amurizarenak, Manex Bergararena, Argia aldizkaria, gure kolektiboaren barne aldizkari eta liburuak… Tenebrosoen lanak denak: ‘No se hace entrega’, ‘No procede su entrega…’».
“Endredo” eta traba horien berri ematen du Fresnedok ere liburuaren hitzaurrean: «Hemen, Koldo Zumalde lagun nekaezinaren izena aipatu behar dut, berorrek lagundu baitit, kaletik, akatsak zuzentzen. Nik hari gutunez bidali orri sorta bat, eta berak niri, zuzenketak iradokiz, gutuna itzuli; horrela egin dugu lan, bien arteko posta harremana hilabeteetan luzatuz aldi bakoitzean. Nik komunikazioak interbenituta ditudanez gero, eskutitz bakoitzak, lehenbizi, Madrilera joan behar izan duelako, han azter zezaten. Horrek izugarri moteldu eta oztopatu digu lana. 2012an hasi nintzen itzulpena egiten eta 2017an amaitu, bitartean bi urteko etenaldia izan bazen ere».
Liburu hau 2002ko urtean aurkitu nuen, Ocaña I espetxean nintzela. Edo berak aurkitu ninduen ni. Espetxeko liburutegia eguneratzeko garbiketa egiten zebiltzala-eta, katalogatu gabeko zein hondatutako liburuak bota behar zituzten. Honek baldintza biak betetzen zituen zakarrontzira joateko: ez zegoen katalogatuta eta bai apurtuta. Baina, ingelesez idatzita zegoela ikusirik, liburutegiaz arduratzen zen presoak, nitaz gogoratu eta, gorde egin zidan. Altxor bat oparitu zidan.
Azala urratuta zuen, orriak nabar kolorekoak, lizun usainekoak, zortzi bat orrialde faltan… Baina irakurri, eta hori istorio ederra!
Hori baino lehentxoago, sasoi hartan, han gurekin zen iparramerikar batekin mintzatu ohi nintzen; nire ingelesa trebatzeko aprobetxatzen nuen. Kansasekoa zen, beltz handikote bat, militar ohia, beti belarra zekarren, eta erre eta berriketan aritzen ginen, mundua konpontzen. Beso batean tattoo bat zuen, indiar baten irudiaz, eta idatzita “Crazy Horse”.
Gero mutila lekualdatu zuten, eta, handik gutxira, liburuzainak oparia egin zidan. Halako kasualitatez betetzen hasi zitzaidan bizitza, gero eta gehiago. Nik, bizitzako une hartan, burua kilikolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau isolamenduan. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Batbatean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean.
Honekin guztiarekin esan nahi dizudana da liburu honek esanahi oso berezia duela niretzat.
Kritikariek bere garaian esan zutenez, Mari Sandozen “Crazy Horsek” antzinako saga heroikoen kutsua du. Hala dirudit niri ere. Beste gauza asko ere esan daitezke. Indiarrez, maiz, halako mitifikazio bat egin ohi dugu mendebaldar zibilizazio honetan bizi garenok; eta, bereziki, euskaldunok sarri egin ohi dugu hori; guk ere geure burua “Europako azken indiartzat” hartu nahi izaten dugu. Beharbada, badaukagu zerbait horretatik. Baina “azal zuriengandik” ere bai asko. Interesgarria den beste ikuspegi bat aurki daiteke liburu honetan, gure herriaren borrokarekin parekotasun handia; bereziki, borroka armatuaren amaieran izandako bilakaerarekin.
Antza, gaur egun jendeak ez du astirik irakurtzeko; are gutxiago honelakoxe liburu mardul bat. Agian gertatuko zaizu, liburua irakurtzen hasi, eta izen arraro pila aurkitzen hastea eta nekatzea. Ez kezkatu, jarraitu aurrera; laster konturatuko zara izen apur batzuk soilik direla garrantzitsuak, behin eta berriz azalduta, ezagun egingo zaizkizunak; hortik aurrera ez zara gehiago galduko.
Nire ustez liburu hau irakurterraza da, eta istorioak xarma izugarria du; are gehiago benetako pertsonaia eta gertaerak direla jakinik. Irakurri dutenek hunkitu direla aipatu didate, eta nik ere negar egin nuen amaieran.
Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka. Alde horretatik, itzulpenak badu bere zailtasuna: Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat duelako (pentsa ezazu filmetan indiarrek erabili ohi duten hizkera berezi horretan eta ulertuko duzu zertaz ari naizen). Hortaz, hizkuntz jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz, zelan edo halan.
Liburu hau itzultzea ez da lan erraza izan, egonarri itzela eskatu du. Hemen, Koldo Zumalde lagun nekaezinaren izena aipatu behar dut, berorrek lagundu baitit, kaletik, akatsak zuzentzen. Nik hari gutunez bidali orri sorta bat, eta berak niri, zuzenketak iradokiz, gutuna itzuli; horrela egin dugu lan, bien arteko posta harremana hilabeteetan luzatuz aldi bakoitzean. Nik komunikazioak interbenituta ditudanez gero, eskutitz bakoitzak, lehenbizi, Madrilera joan behar izan duelako, han azter zezaten. Horrek izugarri moteldu eta oztopatu digu lana. 2012an hasi nintzen itzulpena egiten eta 2017an amaitu, bitartean bi urteko etenaldia izan bazen ere.
Barkatu akatsak; ziur nago hobeto idatz litekeela. Nire literatura ez da oso aratza agian; ez naiz itzultzaile profesionala ezta idazlea ere. Baina, nire ustez, nahiko erraz ulertzen da testua, eta zuzen itzulita dago.
Amaitzeko, eskerrak eman nahi dizkiet lan honetan lagundu didaten guztiei. Etxekoei lehenengo eta behin; beraiek gabe ezin izango nion aurre egin espetxealdi luze honi. Ber gauza lagun hurkoei. Mila esker arreba Eiderri eta lehengusina Ainarari guzti-guztiagatik; zuek gabe, ezin. Anaia Ikerri ere bai, itzulpen eta bilaketengatik. Koldo Zumalde eta Mark Washingtoni, zuzenketengatik. Maria eta Idurreri, liburuengatik. Ruper eta Kaxildori. Eta, jakina, Ataramiñeko lagunei; mila esker argitaratze honengatik.
Eskaintza: borroka honetako kide guztiei, Oihane nire bikoteari, eta, zelan ez, zerua eta lurra eta bien arteko guztiari.
1
Segurtasunaren aurrean
dirua hobesten denean,
olan, eraikuntzan, garraioan…
beharginak arrisku bizian,
XXI.mendean gaurdaino
kapitalista zekenen erruz,
istripuak geurean barra-barra
ondorio latz eta goibelekin.
Enpresarioak ohoratuta,
sindikatuak, berriz, gaitzetsita,
gobernuen jarrera etsigarriaz
auzoetan nahitaez atsekabea,
beharginak biluzik laga ordez
lan baldintza eskasekin,
osasuna berma diezaietela
lanaren emaitza onura izan dadin.
2
Eitzagako hondakindegian
kolapsoa iragarrita zegoen,
bi behargin eta autopista
luperiak zaborpetu zituen,
kudeaketa maltzurki burututa
Verter Reciclyng iruzurgile,
ikuskapenak nahita txarto eginda
Eusko Jaurlaritza erantzule.
Amiantoak erakutsi du
berekoiek egindako malezia,
ke pozoitsuak salatuta gaizkia
Eibar, Ermua, Zaldibar… haserre,
Alberto eta Joaquin zuen patu gaitza
bihozgabeen bidegabekeria,
zuentzat maitez ihintzaren dirdira
Ama-Lurraren laztan eternala.
Euskal Herritik 800 bat kilometrora, Roazhoango (Bretainia) espetxean dago Itziar Moreno Martinez euskal presoa (Bilbo, 1982). Ipar Euskal Herriko ordezkariek Frantzia Justizia Ministerioarekin egindako negoziazioen ostean, espetxe horretan elkartu nahi dituzte euskal preso andreak aurrerantzean. Eta, hain justu, lekualdatze horren aurreko egunetan egin du kontaktua telefonoz BERRIArekin Roanneko kartzelatik (Frantzia), espetxe barruko emakumeen egoeraren inguruan hausnartzeko eta barruko borrokaldien berri emateko. Andreak «bigarren planoan» daudela dio Morenok, eta, hain zuzen ere, Sarek ekitaldi bat egingo du gaur, Bilboko mobilizazioaren aurretik, euskal gatazkan emakumeek bizi izandakoaren inguruko gogoeta bultzatzeko.
Hainbat ikerketak diote espetxe egitura are zapaltzaileagoa dela emakumeentzat. Zu andre presoa zara, eta euskal herritarra. Zer eragin du egunerokoan?
Jazarpen handiagoa baino gehiago, jazarpen gehigarria dugu. Batetik, militanteak garelako, eta, bestetik, sistema patriarkala erreproduzitzen duen espetxe baten barruan legea haustera ausartu garen emakumeak garelako. Une honetan, ordea, ez nuke esango euskal preso kide gizonezkoek baino baldintza okerragoak ditudanik; izan ere, baldintzak espetxearen araberakoak dira, eta, Espainian ez bezala, Frantziako kideok ez gaude bakartuta, bisitetarako aukera malguagoak ditugu, eta bizi baldintzak hobeak dira.
Ipar Euskal Herriko ordezkaritzak Frantziarekin negoziatu du euskal presoen baldintzak hobetzea. Gizonezkoak hurbildu dituzte, baina emakumeek urruti segituko duzue, ezta?
Gizon gehienak Euskal Herritik gertu dauden espetxeetara gerturatu arren, emakumeok ehunka kilometrora segitzen dugu. [Frantziako] Gobernuak aitzakia gisa erabiltzen du ez dagoela emakumezkoentzat egokitutako espetxerik Euskal Herritik gertu, baina, nire ustez, arazo hori konpontzeko, borondatea da falta dena. Emakume izate hutsagatik urrunduta segitzen dugu. Espainian, berriz, bakartuta daude emakume preso gehienak.
Genero sistemaren arabera, zer alde dago gizonezko edo emakumezko presoa izan?
Espetxe sistemak genero zapalkuntza erabiltzen du presoa zapaltzeko. Binarismo hertsia dago: edo zakildun gizonezkoa zara, edo alua duen emakumea. Ez dago tarteko aukerarik, eta elkar ikusi ezin bagenu bezala banatzen gaituzte, baita fisikoki ere. Hori oso bortitza da. Horrez gain, emakumeok ditugun jarduerak erabat «feminizatuak» dira, gure gorputzaren gaineko sekulako kontrola dute… Horrela, emakume otzan gisa hezi nahi gaituzte, nolabait galdu genuen bide hori berreskuratzeko. Finean, gure izaera borrokalaria ezabatu nahi dute, eta gu ahalegintzen gara horri eusten.
Zuk zeuk ere parte hartu izan duzu emakume presoen bizi baldintzak hobetzeko borrokaldietan. Zeinetan?
Euskal emakume presook halako hainbat borrokalditan parte hartu dugu, gainontzeko andre presoekin. Horren adibidea da iaz Granadan [Espainia] egin zuten borrokaldia, kartzelak derrigortu egiten zituelako garbiketa lanak egitera, edo Fleury Merogiseko patioko blokeoa [Frantzia], Fresnesen [Frantzia] emakumeon bizi baldintzak hobetzeko abiatutako borrokaldi hura… Gainontzeko andre presoekin egindako borrokaldiak izan dira, eta sekulako ilusio zartakoa izan dira guretzako. Izan ere, kartzela sistemak ongi egiten du presoa beldurtu eta hari jazartzeko lana, eta oso zaila izaten da errepresio horri aurre egitea. Horregatik, elkartasuna eta ausardia baloratzen direla ikustea bizipen indartsua da.
Halakoetan, hautsi egin duzue gatazka politikoagatik preso egotearen eta preso sozialen arteko bereizketa. Emakume preso izateak batu zaituztete.
Guk diogu euskal preso politikoak garela, gure herriko gatazkaren ondorioz kartzelan gaudelako, baina preso guztiak daude espetxe politika baten ondorioz kartzelan. Niri ez zait gustatzen bereizketa hori. Hemen denok gara emakumeak, denok gaude preso, eta halako borrokaldietan erakutsi dugu nolako gaitasuna dugun indarrak batzeko eta elkarrekin borrokatzeko.
Maiz heldu diozu begirada feministari kartzelaz aritzean eta emakume presoen eskubideak defendatzerakoan. Zer garrantzi du feminismoak zuretzat?
Kalean esaten badugu kapitalismo heteropatriarkalari aurre egiteko ezinbestekoa dela feminismoa, kartzelan beste horrenbeste da. Espetxea sistema horren isla besterik ez da, eta kartzelan azkar identifikatzen dugu nork eta zertarako zapaltzen gaituen. Uste dut kalean zailagoa dela hori identifikatzen. Esango nuke borroka feministak beharrezko ikuspegia ematen diola askatasunaren aldeko borrokari, hala kanpoan, nola barruan. Espetxean egin ditudan urteotan feminismoa izan da tresna eta arma honi guztiari aurre egiteko.
Hortik harago ere, kartzelako emakumeen sexualitateari buruzko gogoeta egin duzu. Iaz, Tinder ligatzeko aplikazioaren erabiltzaile izan zinen. «Ekintza pornoterrorista txiki» gisa definitu zenuen ondoren.
Sexualitateak funtsezko garrantzia du pertsonen garapenean eta ongizatean, eta, kartzelan, presoen sexualitate askea mendean hartzen dute; horretarako, gure gorputzen gaineko kontrola arma gisa baliatzen dute, are gehiago emakumeon kontra. Janzkera etengabe zentsuratzen digute —daramaguna laburregia, gardenegia, aldarrikatzaileegia, sexyegia… baldin bada haien begietara, arropak aldatzearen edo zigorraren artean aukeratu beharko dugu—, emakumeen arteko sexu harremanak eragotzi edo zigortzen dituzte, bisitetan sexua debekatzen digute, ziegan une oro zelatatuak izan gaitezke… Beraz, nola bizi sexualitatea kartzelan ahalik eta askatasun handienarekin? Bada, gorputzean eta buruan jarri nahi dizkiguten harresi horiek etengabe apurtzeko bidezidorrak topatuaz. Alde horretatik, Tinderren ekintzaren xedea izan zen azalera ekartzea kartzelan sexualitatearekin ditugun mugak eta zailtasunak.
Sormena ere ihesbidea da espetxean zaudetenontzat?
Bai. Topikoa izan daiteke… baina egia borobila da. Geure burua aske mantentzea da gure eguneroko borroka kartzelan, eta sorkuntzak askatasun espazio horiek eskaintzen dizkigu. Artelanak baliagarriak dira gure aldarrikapenak kanpora ateratzeko; kanpora eta barrura begiratzeko leihoa da sorkuntza.
BASAURIKO KARTZELAKO IA HILABETE BIKO IHES SAIOA, PROTAGONISTETAKO BATEK KONTATUA
Duela 43 urte, Basauriko espetxetik bost presok ihes egin zutela argitaratu zuten hedabideek. «Ihesaldi» hura benetako ihes saio baten hasiera baino ez zen izan, ordea. Gertakari hartan oinarritutako fikziozko telesail bat eman berri du ETBk, eta egiazko protagonistetako batek GAUR8ri 52 egun haietan bizi izandakoa kontatu dio.
XABIER IZAGA GONZALEZ
Basauriko kartzelan ihes saio ugari izan dira. 1969an, ETAko hamar presok eta bost sozialek beren saioa gauzatzea lortu zuten. 1976ko abenduaren 9an, beste bost lagunek teilatu batetik soka batez ihes egitea lortu zuten… ustez. Hala esan zuten agintariek eta hala argitaratu hedabideek. Egun argiz alde egin omen zuten, eta kartzelako harresiaz bestaldean sokatzar bat agertu zen. Egiaz, ordea, kartzelan bertan zeuden gordeta Iñaki Aramaio eta Patxi Arana ETA militarreko presoak, Pedro Martinez de Ilarduia PC (r)-koa eta Santiago Marcos eta Jose Vicente Daroca preso sozialak, benetako ihesaldia prestatzen.
Asteon, gertakari hartan oinarritutako “Ihesaldia” telesailaren bost atalak eman ditu ETBk, eta GAUR8k ustezko ihesaldi haren benetako protagonistetako batekin hitz egiteko aukera izan du.
Kontalari trebea da Iñaki, eta ondo gogoan ditu ia hilabete biko itxialdi hartan gertatutako xehetasun ñimiñoenak ere. Ganbarako ezkutaketa kontatu baino lehenago, baina, zergatik bururatu zitzaien horrelako ihesaldia azaldu beharra dagoela uste du.
Hilabete lehenago, 1976ko azaroan, preso politikoek patioko zoruko kutxatila batetik egindako zulo bat idoro zuten Basauriko kartzelako kartzeleroek. Presoak berehala hasi ziren pentsatzen non hasi beste bat, baina ez zekiten non egin, azken hilabeteetan hainbat zulo agertu baitziren han-hemenka. «Espetxe hark Gruyère gazta ematen zuen», dio Iñakik. Gainera, beste arazo bat ere bazuten: denbora. Bazuten beste kartzela batera eramango zituzten susmoa, beharbada, Gabonak baino lehenago. Halako batean, ihes simulakro bat egitea bururatu zitzaien, ondoren kalerainoko zulo bat egiteko.
Euren asmoa preso politiko guztiak ateratzea zen, eta preso sozial bik ere parte hartu beharko zuten, tailerretako sarbidea eurek zeukatelako, giltzak eta guzti. «Argi zegoen gurekin joan behar zutela ganbarara, gainera oso onak ziren», dio Iñakik, eta gogora ekarri du Carabanchelgo espetxean urte hasieran gertatutako istorio bat.
Han berrehun metro baino gehiagoko zuloa aurkitu zuten, kartzela osoa zeharkatzen zuena; izan ere, kartzelatik kanpo zegoen hesi bateraino iritsi ziren Iñaki eta beste presoak. Estolda batetik atera zitezkeen, baina preso politiko guztiak aterako baziren, hesi hura bota egin behar zuten, bestaldean «Madril oinez lasai-lasai zeharkatzeko moduko hodi biltzaile bat zegoelako». Handik sei hilabetera-edo, Pedro Costa kazetariak “Interviu” aldizkarian zulo haren berri argitaratu zuen, baita preso sozial baten salaketa zela-eta topatu zutela. Hura omen zen zuloaren berri zekien preso sozial bakarra. Carabanchelgo ospitalera eraman zuten, ordea, eta, alta ematen ez ziotenez, preso politikoek alde egin eta bera salduta utziko zutelakoan, kartzelako zuzendariari kontatu zion. Edonola ere, inor ez zuten zigor zeldetara eraman, beharbada preso hark jarri zituen baldintzetako bat inor ez zigortzea zelako. Jarraitzen du
Giro ederrean aurkeztu genuen atzo Ibon Muñoaren “Gure memoria, gure historia” liburua Eibarko Kulturreko goiko aretoan.
Aurkezpena beroa izan zen, hurbila eta hunkigarria. Eguraldiagatik aldatu zen lekua, Gudarien plazatik areto barruko epeltasunera eta horrek batu egin gintuen bertara hurbildu ginenok Ibonen kerizpera: Ibon Muñoa, 20 urte kartzelan, sei liburuetan barrena abiatu ginen une batean Haizea Kortabarriarekin. Ataramiñe zeregin kolektiboa dela nabarmendu zuen Mitxel Sarasketak, kartzelako sormena eta literatura sustatzen, presoen lanak kaleratzen eredugarria dela Eibarren erakutsitako kemena. Kantuan eroan gintuen Arrate Gisasolak. Bertso eta musiketan, Aitor Osak eta Jokin Bergarak. Kartzelako bertsogintzaz aritu zen Jokin Urain. Eta Ibon Muñoa, Kordobako espetxetik bidalitako agurra irakurri zigun Haizeak. Liburuaren izenburutik zuzendu zitzaigun Ibon, memoria eraikitzeaz, eta agur hitzekin iltzatuak gelditu ginen: “Maite zaituztet; datorren urtean elkar ikusiko dugu”.
Liburua ere bertan izan zen, liburua berez bitartekoa izanik, lanabesa, tresna, lantzeko, irakurtzeko, komunikatzeko baliabidea. Ibon kartzelan. Liburua erosi, irakurri. Ibon kalean. Datorren urtera arte!
Kaixo herkide maiteak, etorri zareten solidarioak.
Ataramiñeri eskerrak emateaz gain, “Gure memoria, gure historia” argitaratzen didan seigarren liburua delako, izenburua nolabait sorkuntza batzuetan islatzen dela diotsuet.
Guk aurreko belaunaldien memoria, sukaldean, hitzaldietan, liburuetan… jaso genuen bezala, geure ondorengo belaunaldiek arbasoena eta gurea jaso ditzatela.
Gure memoria, adibidez, ezinbestekoa da, ez dadin gal Burgosko prozesua ahanzturan, edo 1977ko maiatzean polizien gorrotoa zela medio, amnistiaren astea odoltsua izan zela.
Guru kontatu zizkiguten lez Nafarroako konkista, gerra karlistekin foruak genituela, 1936ko uztailaren 18ko estatu kolpearen ostean jasan genuen hondamendia…, gaurko belaunaldiei kontatu behar diegu Monzonek, Txillardegik, Txabik, Argalak… zer egin zuten. Halaber, eurek lez, 60. eta 70. hamarkadetan orduko gazteek eta helduek egin zituzten ahaleginak euskal kultura suspertzeko, euskara batua zertzeko, ikastolen mugimendua sortzeko.
Garai horretan gazteek eta helduek gure ideologia abertzalea sozialismoarekin uztartu zutela, gaurko gazteek jakin dezatela.
Euskal herritarra, Euskal Herrian lan egiten duena dela ebatzi zutela. Bestalde, euskalduna euskaraz mintzatzen dena dela (edo gutxienez maite duena), bertan, Burgosko edo Bordelen jaio den kontuan hartu barik. Gure etnia bertan eta diasporan bizi diren herritarrek osatzen dutela (kultura eguneroko ohitura delako). Aniztasuna gure aberastasuna dela mami dezatela.
Eibarren, gure memoria zainduko dugu, beste herrien memoriekin Euskal Herriaren historia etengabe osatzen aritzeko.
Liburu honetan edo aurreko batzuetan, Roberto, Xabier, Jokin eta Espe, Felix eta Sua, Josu, Azkoitti eta Eibartik kanpoko kide batzuk oroitu ditut. Baita, Eibarren (eta orokorrean Euskal Herrian) egin diren ekintza kulturalak, Korrika, Alfako greba, jubilatuen borroka…
Makrohistoria ahaztu barik, mikrohistoriak landu ditzagun, hau da, estatu frantsesak eta espaiñolak ez dituztenak inoiz gordeko, ez direlako eurenak, ez direlako eurekin hunkitzen, euren historia baldintzatzen dutelako.
Mikrohistoriak gure kontzientziak elikatzen dituztenak dira. Agian, subjektiboak izan daitezke, baina ezin dira gezurtiak izan, estatuen historia gehienak bezala. Egiak memoria indartzen du. Historia zuzenki idazten.
Iraganetik ez delako galdu herri honen memoria, gerora historia izango da.
Eskerrik asko zuen arretarengatik. Maite zaituztet; datorren urtean elkar ikusiko dugu.
Deusek kausitu ezin duena musikak lortzen du: kartzelatik ihes eginarazten baitu. Musika eta kartzela lotzen dituzte Romain Dutterren ‘Symphonie carcérale‘ komikiak eta Mixel Etxekoparrek koordinatutako ‘Musiheska‘ diskoak.
Ainize Madariaga
Hartan ihes egiteko manerarik? Bakan zenbait helikopteroz heltzen dira, edo saiatzen bederen, eta besteak, familiaren maitasunaz, ikasiz, hitzez, musikaz, artez, harrigarri bazaigu ere guri, libertatea hurbilegi duguner, ohartzeko zeinen eder den. Ihes, Musikihes, baietz!», izkiriatu du Mixel EtxekoparrekMaiatz aldizkariko kronikan. Bertan kontatu du Lannemezango (Okzitania) kartzelan 2007az geroztik eman dituen musika ikastaldietatik jalgi den diskoaren grabaketan bizitakoa. Musikiheska eman zioten irudimenezko askatasunaren eta zinezkoaren arteko zubi lan horri. Kartzelara sartzeko hamabortz ateek ez dute kausitu sorkuntza bahitzea: junta haietatik jalgi baita Musikihes diskoa, zeinean parte hartu baitute, bertzeak bertze, Didier Agerre, Frederique Haranburu Xistor, Joseba Segurola eta Iñaki Esparza euskal presoek. Haien arima etxera itzuli da hein batean. Eta bidaia hori ahalbidetu die musikak.
«Musikak eragiten digu, hunkitzen gaitu nahiz eta guk ez jakin: erran dezakezu gogo aldarte onean zaudela, baina musika bat entzun eta nahi gabe negarrez hastea, konektatzen baitzaitu momentu jakin batekin, oroitzapen batekin. Bidaian eramaten zaitu: kartzelan ere, hemen eta orain kokatzen, eta beste guztia desagertzen da, momentu horiek emozioetatik biziaraziz», azaldu du Idoia Lekue musika terapeutak. Azpimarratu du bertze ezerk lor ez dezakeena musikak ahalbidetzen duela. Konparazione, haur autista zenbaitekin inolako harremanik ukan ez eta musikarekin kausitzen duela; edo alzheimerrak joa den jendeak noizbehinka argialdi batzuk ukaitea.
Etxekopar ongi oroitzen da duela hamabi urte Lannemezango ikastaldiak abiatu zituelarik Xixtor Haranburu euskal presoak erran zionaz: «Bi oren hauetan ez ninduan gehiago presondegian».
Romain Dutter kartzelako kultur animatzailea izan zen hamar urtez Fresnesen (Frantzia): «Ikusi izan dut jendea zinez deprimitua, eta kontzertu batetik landa irria ezpainetan jalgitzen. Hor ikusten duzu kulturaren baliagarritasuna, indarra», kontatu du. Bizi izandakoaz «herexa utzi nahi» izan du iaz Julien Bouque marrazkilariarekin batera atera zuten komikia dela medio: Symphonie carcérale (Steinkis, 2018). Joan den astean aurkeztu zuen Baionan.
Jatorri zinez desberdineko jendearekin ari zen egunero lanean, baina azpimarratu du: «Musikari eta kulturari darizkien emozioak unibertsalak dira. Begiradak, irriak…». Kumbia Boruka mexikar taldea jin zenekoaz gogoratu da: «Lehen notatik beretik, emakume preso guziak altxatu, eta dantzan hasi ziren, oren bat eta erdiz tai gabe. Tarte horretan kartzelatik ihes egin zuten. Ez da gauza handirik, baina behar-beharrezkoa».
Ez zuen erruduntasunik sentitzen gauero etxera itzultzeagatik; frustrazioa, berriz, bai: «Hamar aldiz ekitaldi gehiago egin beharko lirateke. Preso franko auzo herrikoietakoak dira, zeintzuetan kultura kapitala ahulagoa baita. Horregatik, haientzat bereziki, kultura arma bat da, aitzinera segitzeko baitezpadakoa». Gatibuen hitzak oroitu ditu gero: «On egiten digu, soziabilizatzeko parada ematen baitigu, lagun berriak egiteko, kanpoko jendea ezagutzeko eta ideiak aldatzeko. Kulturak zentzua badu».
Hamar urteetako anekdota azpimarragarrienetariko bat Berri Txarrak taldearen kontzertuarena izan zitzaion, 2015ean; hala azaldu du Dutterrek: «Eromena izan zen! Publikoa zein musikariak hunkiak baitziren».
Galder IzagirreBerri Txarrak taldeko bateria joleak gogoan du egun hura: «Kartzelara sartu ginen gure tramankulu guztiekin, eta, instalazio betean geundela, irrintzi bat entzutea iruditu zitzaigun, baina kasurik ez genion egin. Alta, behin eta berriz errepikatu zen. Azkenean, leihatila batetik begiratu, eta hor ari zitzaizkigun euskal presoak deika! Irrintziak berezko funtzioa bete zuen: komunikatzeko oihua! Eta norberarena delarik, badakizu identifikatzen».
Kontzertutik landa halako mahai inguru bat bezala egin zuten, eta indiar jatorriko hirurogei bat urtekoaren erranez oroitu da: Berri Txarrak taldearen musika estiloa baitezpada harena ez bazen ere, «bidaia» izan zela harentzat, eta «kartzelatik ateratzea». Irtete hori egin zaio bereziki gogorra Izagirreri: «Ezin diezu erran: ‘Nahi duzuen arte!’. Emozio anitz eta kontrajarriak sentitzen dituzu. Poza bai, lortzeagatik abstrakzio momentu hori beraientzat. Baina zu bazoaz, eta haiek hor uzten dituzu… Bihotza borborka, ez dakizu hori kudeatzen».
Lekue musika terapeutak etengabe baliatu du bidaiaren kontzeptua: «Bidaiak desberdinak dira, baina beti egin daitezke; berdin aktiboki musika egiten delarik, nola modu errezeptiboan entzuten delarik ere. Ororen buru, pertsonaren ongizatea da helburua, nahiz eta une txarretatik pasatu behar den: frustrazioa, amorrua, pena, nostalgia, haserrea… Emozio guztiak ateratzeko espresio anitz daude: arnasestuka, garrasika, negarrez, eztulka…».
Azkenak zerra borta
Agerre presoak Herri txikia kantuaren hitzetan barrena kanalizatu ditu arrangurak, Etxekoparrekin koordinatutako diskoan: «Zapalkuntza da mendez mendetakoa. Asimilatu guk ezin onartua. Aitortza oro bilakatu zen denborarekin errautsa. Herririk gabeko herritarrak izena eta izana hutsa. Historiaren gure haria kontatzeko gu ez gauza».
Dena den, Lekuek azpimarratu du musika eta musika terapia desberdindu egin behar direla: lehenak «onura pila-pila» ekar ditzake edonori, baina bigarrenak hiru hanka beharrezkoak ditu: musika, terapeuta eta pazientea. Terapiarako tresna gisa baliatzen dute musika: «Barneko bidaia egiten laguntzen du musikak, eta bestela lortu ezin den informazioa ateratzeko, modu holistikoagoan lan eginez».
Gorputza osorik zeharkatu eta altxatuko lukeen zurtoina izan daiteke musika. Peio Serbielle musikariak halatsu bizi izan zuen preso egon zen garaian: «Presondegian, musikari esker egon naiz zutik. Musika ene pasioa dut. Kartzelan zarelarik, musika orgasmo gisako bat da, plazeraren momentu bat». Alta, borrokatzearen poderioz lortu zuen. Iragan zen presondegi guzietan musika jotzeko eskariak egin zituen, bata bertzearen ondotik, 2004. eta 2006. urteen artean. Azkenean, astean hiru orduz lehenik, hamar orenez gero, musika jotzeko eskubidea eman zioten. «Kartzelan zaudelarik, haiek dute manatzen, baina garrantzitsua zitzaidan nik nire denbora hori manatzea: musikarena». Hitzik gabeko Otoitza kantua izan da kartzelak Serbielli kateatu dion oroitzapena: dutxatik, zazpi segundoko oihartzunari esker, bere boza entzuten zuen, «horrek laguntzen ninduen».
Serbiellek azpimarratu du presoentzat zinez garrantzitsua dela kanpotik kultura eta jendea sartzea; bertze gisaz, «telebistaren bidez kontsumoaren sistema horretan sartzen zaituzte, eta bizi osoa izorratzen. Gizarte bertikala eta poliziala dugu; kartzelan ere berdin da: armadaren araberako. Musikak balio du jendearekin berriz bizitzen ikasteko. Bai plazera hartzeko ere. Zinezko eskola litzateke, kondena inteligentea, zeren eta kultura garatu ezean ez baituzu ezer garatzen». Hartara, kartzelan askoz ere kultura gehiagoren beharra badela ikusten du; alta, «Frantziak ez du segurtasuna baizik gogoan».
Serbiellek harresien barnetik bizi izan du musikaren falta; Etxekoparrek, berriz, kanpotik ez du «sekula neurtzen» sartzen duen musikaren eragina. «Txirula dut giltza hara sartzeko eta ateratzeko. Xixtor eta Agerrek jotzen ikastea baita estakurua. Musika da bizia den baino ederrago bihurtzen duena».
Patrick Perrochon presoaren oinazezko gogoetak lau haizeetara hedatzen ditu musikak, murruek ito gabe, Musiheska diskoan: «Hilen atean jo dut, gogor jo. Buruz, oinez, arimaz, hutsaz. Jainko baten gisa sortu nintzen, zerri bat bezala hilen».
Etxekoparrek gatibatzen ikusi du musika: «Ederra izan da ikustea [Iñaki] Esparza transformatzen; ez baitzuen sekula bozik eman, ez eta musikarik jo ere. Baina lotu zaio musikari, kantuari; are, gitarrak fabrikatzen ere hasi da!». Kartzelak ez die umorea galarazi. Diskoa grabatzen bukatu zutelarik, Etxekoparrek Xixtorri galdetu zion bukaerako hitz batzuk bota zitzala. Hauxe erantzun zion: «Ederki, gisakoak izan zarete; beraz, askatzen zaituztet, libre zaudete! Gu hemen egonen gara oraindik, garbitzeko pixka bat…».
Kartzelan bizitakoak poema liburu batean argitaratuta, zenbait tabu hausten saiatu da Ijurko. Sexua, asperdura, askatasuna… ezberdin ikusten dira lau paretaren artean. Idazten jarraitzen du kalean ere.
Hamar urte eman zituen espetxean Hodei Ijurkok (Iruñea, 1986). 2008an atxilotu, eta espetxean sartu zuten, Segikoa izatea egotzita. Azken bi urteetan idazteari ekin zion, eta eguneroko olerkiekin Basatza liburua kaleratu du (Ateramiñe). Iruñeko Zaldiko Maldiko elkartean aurkeztu ditu A Lamako espetxean idatzitakoak. Hain zuzen ere, hori esan nahi du a lama-k: basatza.
Liburuan diozu idazle izatera behartu zaituztela. Behartuta egindako gauzarik onena izanen da?
Bai. Zortea izan dut niretzako denbora asko izanda. Ohartu nintzen idaztea baliagarri zitzaidala: prozesu bat izan zen, eta azken bi urteetan hasi nintzen idazten. Liburua nire momentu hartako argazkia da.
Zertan lagundu zizun zehazki?
Orekatzen. Gainera, idazteak gaitasuna eman dit niretzat denbora edukitzeko. Idazten jarraitzen dut. Edozein momentutan. Terapia bat da: bolaluma eta orri zuri bat ditut psikologo.
Idazten hasi aurretik, nola egin zenuen orekaturik egoteko?
Horren aurretik egiten nuena zen asko irakurri. Irakurri eta kirola egin. Gutunak ere idazten nituen. Okurritzen zitzaizkidan gauzak, baina ez nien garrantzirik ematen. Sortzen nituen nire buruan, baina ez nituen paperera eramaten, eta ahazten zitzaizkidan. 2016ko abuztuaren 21ean hasi nintzen olerki egunkaria idazten, 2018ko irailaren 20ra arte. Atera baino sei ordu lehenago idatzi nuen azkena.
Zein izan zen azken olerkia?
«Espetxea zuhaitz bihurtua,/ ni hosto bilakatua/ eta askatasuna udazkenez mozorrotua».
«Suizidioan/ askotan/ pentsatzen/ dut,/ baina/ berehala/ pentsamenduak/ bere/ buruaz/ beste/ egiten/ du». Kontrazalean ageri da olerki hori. Gordina.
Tabu asko dago gauza horien inguruan, eta horrekin apurtu nahi nuen. Horren gainean askatasunaren lehen irudikapen idatzia jarri dut, idazkera sumertarrean. Bizitzari eginiko kanta bat da. [Bere koadernoa ireki eta irakurri du:] «Ideiak pentsatzeko eta ideia hori garatzeko gai zaren bitartean, segi biziaren borrokan, kontraesanekin orekan».
Zertarako argitaratu dituzu?
Nik irakurtzen dudanak asko laguntzen dit nire nortasunean. Beraz, norbaiti balio badio, niri balio dit. Nire sentimenduak dira, eta zabaltzeak ez dit minik egiten. Espetxearen tabuarekin hausteko modu bat ere bada.
Aspertu aditza askotan idatzi duzu. Kartzelan aspertu egiten zinen?
Bai. Telebistaren aurrean orduak eta orduak egon gaitezke hari begira. Hortik kanpo bazaude, eta etengabe gauzak egiten ari bazara, aspertu egiten zara. Aspertzen zara idazteaz, kirola egiteaz… Bitxia da: aldi berean aspertzen zara deus ez egiteaz eta gauzak egiteaz.
Sexua eta masturbazioa ere asko ageri dira. Zergatik?
Sexua horrelako toki batean garrantzitsua da, ez duzulako pertsona bat. Sexua baduzu, zure eskua duzulako, baina faltan duzu emetasuna. Gai hori ere tabua da. Garai horretan hori pentsatzen banuen, zergatik ez dut sartuko?
Azken asteetan iduri du ezinegona sentitzen zenuela. Hala da?
Kostatzen da normaltasuna mantentzea. Baina hori ikasten da beste pertsona batzuk ikusita. Berdin jarraitzen duzu, baina badakizu gutxi barru egoera aldatuko dela. Horregatik agertzen da urduritasuna.
Ateratzean zer sentsazio izan zenuen errealitatearekin parez pare izanda?
Bitxia da: atera eta hamar minutura txuleta bat jaten ari nintzen. Lagunak mozkor zeuden, herrian bostak arte egon ginen, eta maite nuen jendea zaintzen egon nintzen. Gero, San Fermin Txiki, hiru ongietorri… Energia askorekin atera nintzen. Batzuei ongi etortzen zaie lasaitasuna, baina ni estresean ongi moldatzen naiz.
22 urterekin sartu zintuzten espetxean. Zer ondorio izan ditu?
Gaztaroa kentzen dizute, eta orain nagoen egoeran utzi nau: 33 urteko pertsona baten gorputza eta burua ditut, baina nire bizipenak 21 urteko batenak dira. Desorekatuta zaude alde batzuetatik, baina, aldi berean, egoera erosoan nago: ez diot jarraitu behar gizarteak jartzen didan denborari. Bizitza opari gisa hartzen dut, eta uste dut, askotan, alferrik galtzen dugula.
Iruñerrian gazte asko atxilotu eta kartzelatu zituzten garai hartan. Zer ondorio izan du?
Orain 29 urte dituztenen belaunaldira artekoak baztertu egin ziren pixka bat, ondorioak ikusita. Oraingoa garai ezberdina da, ez hobea, ez okerragoa. Giroa oso ezberdina da.
Askatasuna ezberdin ikusten duzu?
Bai, orain ikusten dut gauzak pentsatzeko eta horiek gauzatzeko gai bazara gai zarela bizitzeko, eta gozatzeko.
LOTSABAKO
Liburu bat? Charles Bukowskiren Infernuko hesteetan.
Zer datorkizu burura kartzela hitza entzutean? Hausnarketa eta bizitzaren garaipena.
Zeri buruz idatzi nahiko zenuke? Umeentzako olerki liburu bat.
Apaiz kartzela
Dokumentala
Oier Aranzabal ~ Ritxi Lizartza ~ David Pallares
SIPNOSIA: “Espainiar Estatuan memoria historikoa guztiz garatzeko asko falta da oraindik.Maria Servini Argentinako epailea da egoera horren lekuko. Zamoran, Konkordatuko kartzela itxita eta utzita dago, eta metafora egokia da orain 50 urte bertan preso izan ziren apaizen egungo egoera azaltzeko. Europan ultraeskuindarrak gorantz egiten duen bitartean, oraindik ere aitortzeke daude iraganean eragindako giza eskubideen zapalketak. Kartzela hura pairatu zuten ia 60 apaizen historia kontatzeko, Juan Mari Zulaika preso eta fraide ohiak urteak eman ditu lanean bidegabekeria haren inguruko oroitzapena gal ez dadin. Bera izango dugu bide erakusle eta berarekin abiatuko gara 1973an Zamorako kartzelan izan zen mutinaren inguruan mundu zabaleko hainbat telebistatan emititu ziren irudien bila. Hala biziberrituko dugu garai latz haietan herritarren eskubideak defendatzeagatik preso joandako apaizen bizimodua.”
← Ritxi Lizartza eta Oier Aranzabal, Apaiz kartzela dokumentalaren egileak, kartelaren alboan. MARISOL RAMIREZ / FOKU
Ainhoa Sarasola
Haien lekukotzen bidez, 1960ko eta 1970eko urteetan Zamoran preso izan zituzten apaizen istorioa kontatzen du ‘Apaiz kartzela’ dokumentalak.
Argazkiak gizon bat erakusten du, ziega batean. Kamerari bizkarrez eserita dago, leihoko barroteen artetik sartzen diren argi izpiei begira. Baina ziegako atea irekita ageri da oraingoan. Zamorako (Espainia) kartzela konkordatuko ziega hartan bertan preso egon zen Xabier Amuriza duela 50 urte. Hara itzuli da orain gutxi, orduan espetxekide izan zituen beste hiru lagunekin. Beren gogoz oraingoan. Apaiz kartzela dokumentala grabatzera joan ziren hara joan den irailean, Oier Aranzabal eta Ritxi Lizartza zuzendariekin —David Pallaresek ere zuzendu du lana—. Protagonisten lekukotzen bidez, frankismo garaian kartzela hartan preso eduki zituzten abadeen istorioa kontatu dute filmean. Eta lan horren irudiak erakutsiko dituzte Durangoko Azokan, abenduaren 7an.
Duela lau urte inguru hasi ziren dokumentala prestatzen, eta ordura arte Zamorako kartzelaren ingurukoak nahiko ezezagunak zitzaizkiela azaldu dute Lizartzak eta Aranzabalek. Horixe izan zuten filma osatzeko motiboetako bat. Bestea, Lizartzaren hitzetan, kartzela berezia izan zela, «apaizentzat munduan izan den bakarra» ziurrenik. Bakarra ez bada, kartzela konkordatu bakarrenetakoa izango da. Hala esaten zaio, Francoren erregimenak eta Vatikanoak 1953an egindako konkordatuaren emaitza izan zelako. Hitzartu zutenez, atxilotutako elizgizonek han bete beharko zuten zigorra, gune berezi batean, beste presoengandik bereizita. Eta hala espetxeratu zituzten han hainbat euskal apaiz eta fraide, 1960ko eta 1970eko urteetan. Ia 60 izan ziren handik pasatu zirenak, gehien-gehienak euskal herritarrak, baina izan ziren zenbait abade katalan, galego eta madrildar ere, langile-apaizak horietako gehienak. «Jatorri ezberdinetakoak zeuden han, eta arrazoi ezberdinengatik, baina bat egin, eta kolektibo gisa aritu ziren», azaldu du Lizartzak.
Alberto Gabikagogeaskoa izan zen kartzela hartan sartzen lehena, 1968an. Eta haren atzetik joan ziren iritsiz Xabier Amuriza, Josu Naberan, Jon Etxabe, Julen Kaltzada, Martin Orbe, Nikola Telleria, Juan Mari Zulaika, Felipe Izagirre, Pedro Berrioategortua, Periko Solabarria, Lukas Dorronsoro… eta beste elizgizon ugari. Batzuk, torturak jasan ostean; beste asko, errepresioa salatzeagatik.
Horietako asko elkarrizketatu dituzte dokumentalerako, eta horixe da lanaren oinarria: haien lekukotzak. Katalunian ere antzeko lan batekin ari zirela jakin zutenean, koprodukzioa proposatu, eta Pallares batu zen proiektura. Euskal Herritik kanpoko apaizen lekukotzak ere jaso dituzte, eta preso egon ez arren, auziarekin lotura izan zuten hainbatenak ere bai.
Filmak iraganeko gertaerak aztertzen baditu ere, hori orainalditik egiten duela nabarmendu du Aranzabalek: «Memoria ariketa bat da lan hau. Memoria bada, definizioz, oraingoa den zerbait; beti da gaurkoa. Iragana du erreferentzia, baina orainean gertatzen da. Filmak joko hori egiten du etengabe: aingura botatzen du orainean, memoria historikoaren aferan kokatuz, baina, aldi berean, garai hartan gertatutakoari etengabeko erreferentziak egiten dizkio». Garai bateko irudiak —inoiz erakutsi gabeak batzuk— eta egungoak baliatu dituzte joko hori egiteko, eta animazioak ere bai, iraganeko zenbait egoera irudikatu, eta orainarekin lotzeko. Bat dator Lizartza ere lanaren gaurkotasuna azpimarratzean. Gogorarazi duenez, Maria Servini epaile argentinarraren aurrean kereila aurkeztu zutenen artean Zamoran egondako hemezortzi lagun daude, /eta memoria historikoa lantzeko elkarteetan ari dira lanean horietako batzuk. «Haiek Derioko seminariotik atera ziren pentsatuz bakoitzak bere arlotik eragin behar zuela gizartean. Denek zeukaten inplikazio bat, eta kolektibo gisa indartu egin ziren. Niri gehien gustatu zaidana da ikustea 50 urte pasatuta, oraindik ere eragile aktibo dira zerbaitetan».
Besteak bezain gogorra
Juan Mari Zulaika dago horien artean; Goldatu elkartean dabil. Hiru aldiz sartu zuten Zamoran, ongi gogoan duenez: 40 egunerako batean, hilabete pasatxorako beste batean, eta zortzi hilabeterako hirugarrenean. Felipe Izagirrerekin batera atxilotu zuten, bitan; Arantzazuko fraideak ziren, Eibarren (Gipuzkoa) abade-langile zebiltzanak. 1968an Donostian egin zen Aberri Egunera bidean atzeman zituzten lehen aldiz. Txabi Etxebarrieta hil ostean egin ziren mezen harira, bigarrenez. Eibarreko mezara zihoazela atzeman zituzten, eta gero aske utzi. «Gauean Guardia Zibila bila etorri zen, eta gau osoa zigorra jasoz pasatu genuen kuartelean, gerritik behera mailatzeraino». Epaiketa militarra egin, eta Zamorara eraman zituzten.
Garai hartan izan zen lehenengoz kartzela hartan Amuriza ere. Durangora (Bizkaia) abiatu zen bera, Etxebarrietaren aldeko mezara; hainbeste jende zegoen, ez zen elizara hurbiltzera iritsi ere egin. «Baina norbaitek salatu, eta denuntzia bat jaso nuen, eta 30.000 pezetako isuna». Ordaindu ordez, hilabete egin zuen kartzelan. Urte bereko azaroan, zenbait elizgizonek itxialdia egin zuten Derioko seminarioan (Bizkaia), eta parte hartu zuten bostek gose greba ere bai hurrengo urtean, Bilboko Gotzaindegian: Amuriza, Naberan, Gabikagogeaskoa, Kaltzada eta Telleriak. Atxilotu, epaiketa militarra egin, hamar eta hamabi urteko zigorrak ezarri, eta Zamorara eraman zituzten.
«Hara sartu gintuztenean, motibo asko zeuden», azaldu du Zulaikak, sermoi batean tortura salatzea edo manifestazio batean parte hartzea adibidetzat jarrita. «Gure aldarrikapenen artean zeuden langileen aldeko elkartasuna, naziotasun arazoa behingoz konpontzea, euskararen alde egitea, torturaren eta salbuespen egoeraren kontra… Herriaren zapalketaren kontrako aldarrikapenak ziren gureak, giza eskubideen aldekoak. Diktaduraren kontra erresistentzia jarri nahi izan genuen, eta horretan ibili ginelako izan zen Zamorakoa».
Kartzela handi bat zen hangoa, baina «hegal txiki bat» egokitu zuten abadeentzat. Bizi baldintzak «gogorrak» zirela dio Zulaikak. «Ez pentsa konkordatukoa zelako bigunagoa zenik, e; besteen parekoa zen, eta gauza batzuetan okerragoa ere bai». Gela handi batean egiten zuten lo denek, eta eremu txiki bat zuten hortik kanpo egoteko. Janari eskasa du gogoan Zulaikak, eta neguko hotz handia zein udako sapa. Amurizak, berriz, beste presoekiko eta kanpokoarekiko bakartzea.
Tunela eta mutina
Lehen urteetan dozena bat lagunetik gora batu ziren han, eta ihes egiteko plan bat egin zuten. Urtebete baino gehiago eman zuten garbitegitik kalerainoko tunel bat zulatzen, tresna guztiz xumeekin. Amuriza aritu zen zeregin horretan, txandaka, Naberan eta Etxaberekin. Gainerakoak, aldiz, kartzelariak zaintzen eta haien arreta galarazten. Eta bukatu zuten halako batean, baita zirrikitu batetik kanpoko argia ikusi ere. Hilabete eta erdi egin zuten kanpoko eremua prestatzen, eta irteera data ere jarri zuten. Baina astebete falta zela, aurkitu egin zuten espetxezainek. «Hain zegoen egina, gero deskubritu zutenean-eta, zuzendariak esan zuela: ‘Baina hauek nolatan daude barruan?’».
Handik aurrera, gero eta preso gutxiago geratuz joan ziren han, bakarrik eta luzerako. Beste presoekin elkartzeko eskatzen zuten. «Zigor txikikoak edo isundunak Madrilera bidaltzen hasi ziren, eta zazpi edo zortzi geratu ginen han, linboan bezala. Gure eskaria zen beste preso politikoen tratu normala izatea. Baina hori nola ez zen konpontzen, azkenean gauza berotuz joan zen, eta hortik etorri ziren mutina eta gose greba». 1973. urteko gertaerez ari da Amuriza, protesta gisa koltxoiak erre eta zigor ziegetara eraman zituztenekoez, eta egin zuten gose grebaz.
Zulaika ordurako ez zegoen espetxean. «Niri ez zitzaidan tokatu, baina irudimen handia behar da hori egiteko! Honek ondo adierazten du kartzelan dagoenaren lehen eginbeharra, ahal badu, ihes egitea dela. Eta adierazten du kartzela hura gorroto genuela».
Bizipenak berritzea
Iaz mende erdia bete zen kartzela ireki zutela. Bere murruak zutik daude oraindik, baina barrualdea sasiek hartua dute. Hori baieztatu zuten Amurizak eta Zulaikak, Naberan eta Eduard Fornes apaiz eta preso ohi kataluniarrarekin hara itzuli zirenean. Pozik abiatu ziren Amuriza eta Zulaika, eta hunkituta itzuli. Amuriza: «Oso aldatuta dago, utzita, puskatuta. Baina gu izan ginen tokiak milimetroan errekonozitu genituen! Niretzat hunkigarria, izugarria izan zen atzera han ibiltzea». Sentsazio mingotsagoarekin itzuli zen Zulaika. «Hainbeste sufrimendu… Kartzela edozein moduko broma ez da; zure libertate dena kentzen dizu. Mingotsa izan zen, baina pozgarria ere bai, grabaketak balio duelako testigantza bezala, jendeak ikusteko non egon ginen eta kartzelak barrutik nolakoak diren, ze ez dira batere politak e!».
Zuzendariek baimena lortu zuten kartzelara sartu eta grabatzeko, eta dokumentalean jaso dute emaitza. Bien ustez, kartzela bera beste pertsonaia bat da filmean. Aranzabal: «Memoriaren metafora bat ere bada. Berez, kartzela sortu zuten inor ez zedin atera barrutik, eta orain kateatuta dago, inor ez dadin sartu. Memoriarekin bezala da: badirudi espainiar estatuak ez duela nahi inor horretan sartzerik, inork kasualitatez gogoratzerik gertatu zirenak».
Durangoko Azokan bai izango dituzte gogoan; gertatutakoak eta protagonistak. Erakutsiko dutena ez da filmaren behin betiko bertsioa izango, hori datorren urterako egongo baita prest. Baina berezia izango da ekitaldia, protagonistetako asko izango baitira han, omenaldia jasotzen. Aurrera begira, lana amaitu eta erakusten jarraitzea da egileen nahia. Istorioa ezaguna eta oroitua izan dadin.
Euskal Herriaren historian zehar, euskal disidentziaren aurka erabilitako zigorra izan da espetxea. Ez da inolaz ere adierazpide errepresibo bakarra; bada, ordea, zuzenbideaz haraindi eta boterean daudenen mesedetarako bakarrik sortutako zigor kodean oinarritutako zerbait. Miguel Castells abokatuak adierazi bezala, estrategia errepresibo zabalago baten baitan kokatzen da kartzela, ezbairik gabe –gehituko genuke–, errepresiboa, ideologikoa, hertsatzailea eta mendekatzailea den zigor-eredua.
Espainiako eta Frantziako hamaika presondegiren barruan eginiko borrokek, kanpokoek, dispertsioak, gaixotasunak eta heriotzak ezaugarritu dute euskal preso politikoen bizimodua urte hauetan guztietan. Horrela, haien egoerak izandako bilakaera aztertzearekin batera, lan monografiko honek espetxeei eta, batik bat, euskal presoei izen-abizenak jarri nahi izan dizkie, 1978an Espainiako estatua monarkia parlamentario bezala nazioartean bedeinkazioa jaso zuenetik –Konstituzioaren bidez– gaur egunera arteko bide gorabeheratsuan.
Milaka euskal herritarrek kartzelarekin izandako loturaren bilakaera kontatu du Carlos Trenor abokatu eta preso ohiak 'Euskal disidentzia. Errepresioa eta espetxea' liburuan. @EuskalMemoria fundazioaren aurtengo lan monografikoa da. @olano_urkiahttps://t.co/N6LPNT7jvA
Cookieak erabiltzen ditugu webgunearen erabilgarritasuna errazteko eta datu analitikoak izateko. «ONARTU GUZTIAK» saktuta onartutzat emango duzu horien guztien erabilpena. Bestela, «COOKIE AUKERAK» sakatu eta aukeran onartu ahal izango dituzu.
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. These cookies ensure basic functionalities and security features of the website, anonymously.
Cookie
Duration
Description
cookielawinfo-checkbox-analytics
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checkbox-functional
11 months
The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checkbox-necessary
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-others
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-performance
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
viewed_cookie_policy
11 months
The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.
Functional cookies help to perform certain functionalities like sharing the content of the website on social media platforms, collect feedbacks, and other third-party features.
Performance cookies are used to understand and analyze the key performance indexes of the website which helps in delivering a better user experience for the visitors.
Analytical cookies are used to understand how visitors interact with the website. These cookies help provide information on metrics the number of visitors, bounce rate, traffic source, etc.
Advertisement cookies are used to provide visitors with relevant ads and marketing campaigns. These cookies track visitors across websites and collect information to provide customized ads.
Giro ederrean aurkeztu genuen atzo Ibon Muñoaren “Gure memoria, gure historia” liburua Eibarko Kulturreko goiko aretoan. 
